Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.2000, Qupperneq 26

Áhrif vaktavinnu á heilsu, líðan og svefn:
Júlíus K. Björnsson sálfræðingur
Lengi hefur verið Ijóst að vaktavinna hefur veruleg áhrif á líðan
manna og jafnvel heilsufar. Það er þó tiltölulega stutt síðan Ijóst
varð í hverju þessi áhrif liggja og hvaða atriði það eru sem hafa
mest áhrif. Vitað er að máli skiptir hvernig vinnan er skipulögð,
hvernig vaktir skiptast á og jafnframt að ýmsir aðrir þættir en vinnu-
fyrirkomulagið sjálft hafa áhrif, svo sem eðli viðkomandi starfa, á-
samt aldri og heilsufari einstaklings.
Hér á eftir verður fjallað f mjög stuttu máli um megináhrif vakta-
vinnu á svefn, líðan og heilsu starfsmanna, og verður lögð áhersla
á niðurstöður rannsókna, sem hafa almennt gildi varðandi skipulag
vaktavinnu af ýmsu tagi. Þessar niðurstöður verða tengdar stað-
reyndum um svefn og dægursveiflur, en flestir eru nú sammála um
að samspilið á milli vinnufyrirkomulags, svefns og dægursveiflu er
mikilvægast þegar áhrif vaktavinnu eru skoðuð.
Svefn og dægursveiflur
Veigamesti þátturinn hvað varðar áhrif vaktavinnu á andlega og
líkamlega líðan manna, er hvort einstaklingurinn nær að sofa a.m.k.
hluta af svefni sínum á venjulegum svefntíma, þ.e. á nóttunni. Svefn-
inn er ákaflega reglulegt fyrirbæri og stjórnast að verulegu leyti af
fyrri vöku og tíma sólarhrings. Þannig eru líkur á svefni auknar ef
lengi hefur verið vakað og einnig eru auknar líkur á svefni á ákveðn-
um tímum sólarhrings, þegar líkamshiti er lægstur og önnur starf-
semi í lágmarki. Svefninn skiptist í ákveðin svefnstig, sem eru á-
kvörðuð út frá heilarafriti og hefur hann nánast sömu uppbyggingu
og form hjá öllum sem sofa eðlilega og ótruflaðir. Hver nótt skiptist
þannig á milli hinna fimm svefnstiga, þar sem um 1% næturinnar er
á svefnstigi 1, sem er léttasti svefninn, um 50% á svefnstigi 2, um
20% á svefnstigum 3 og 4 og um 25% í svokölluðum draumsvefni,
eða REM-svefni (1).
Álitið er að REM-svefn og djúpsvefn (svefnstig 3 og 4), séu mikil-
vægustu svefnstigin, enda kemur í Ijós að ef þau eru stytt t.d. eina
nótt, verður aukning á þeim næstu nótt eða nætur (2). Þannig má
einnig sjá hjá þeim sem sofa að jafnaði of Iftið, talsverða aukningu á
djúpsvefni og jafnvel þannig að svefn þrengi sér inn í vöku að degi
til (3; 4). Ef svefnskorturinn er mikill getur viðkomandi jafnvel sofið
og/eða sofnað óafvitandi.
Þannig getur svefnskortur valdið verulegri hættu þar sem menn
stunda störf þar sem líf og heilsa sjálfra þeirra og/eða annarra er í
húfi (5; 6). í Ijós hefur komið að við síbreytilega vaktavinnu, þar sem
unnið er á mismunandi tímum, er sérstaklega mikil hætta á því að
svefnskortur hafi þær afleiðingar að þreyta og syfja hlaðist upp (7; 8)
með þeim afleiðingum að einstaklingurinn verður þreyttur og syfjað-
ur, á erfitt með einbeitingu og athygli og sofnar jafnvel óafvitandi og
kannski án þess að vita af því að hann hafi sofið. Þetta síðast-
nefnda er eðlilegt, vegna þess að einstaklingurinn tekur ekki eftir því
að hann hafi sofnað nema svefninn vari að minnsta kosti í tvær til
þrjár mlnútur. Styttri svefn fer oftast fram hjá mönnum, en er engu
26 - Sjómannablaðið Víkingur