Náttúrufræðingurinn - 2006, Blaðsíða 48

Náttúrufræðingurinn
9. mynd. Lerkisveppur Suillus grevillei.
Svepphatturinn er tæki svepps til að
dreifa sér og er aðeins lítill hluti af massa
sveppsins. Megnið er kerfi af þráðurn í
moldinni. Myndina tók Guðríður Gyða
Eyjólfsdóttir í Mjóanesi á Héraði í ágúst
2000.
og Ted Schultz, hafa ferðast um
hitabeltisskóga í öllum hlutum heims
og safnað þar maurabændum og
sveppum þeirra. Rannsóknir þeirra á
erfðaefni mauranna og sveppanna
hafa leitt í ljós að maurar hafa byrjað
sveppabúskap að minnsta kosti sex
sinnum, á ýmsum stöðum og tímum.
Eftir að ræktun hófst á sveppum af
þessum sex gerðum greindust svepp-
imir - ásamt maurunum sem rækt-
uðu þá - í margar nýjar tegundir.
Einnig er ljóst að maurar í nálægum
búum hafa oft sótt nýja sveppi hver
til annars. Hugsanlega hefur einhver
sýki eytt sveppunum sem fyrir voru
og mauramir þá sótt sveppi til
granna sinna. En maurabændur hafa
Kka verið staðnir að því að ráðast á
granna sína, útrýma þeim og leggja
undir sig sveppabúgarðana.
Þetta bendir til þess að fleira sé
líkt með bændum meðal maura og
manna en áður var talið. Forfeður
okkar í Mexíkó, Afríku, Austurlönd-
um nær og Kína ólu fáeinar tegundir
dýra og plantna, aðeins örlítið brot
af þeim milljónum tegvmda sem á
jörðinni lifa, rétt eins og mauramir
ræktuðu ekki nema örfáar af hundr-
uðum þúsunda tegunda af svepp-
um. Og þegar samgöngur jukust
milli þjóða heims kynntust bændur
nýjum alidýmm og nytjaplöntum,
eins og maurar sóttu sveppi eða gró
þeirra til annarra.
Maurabændur þurfa líka að fást
við plágur
Ýmsar tegundir sveppa lifa smkjulífi
á alisveppum laufskeramaura. Þegar
gró sníkjusveppa berast inn í
sveppabúgarð maurabænda, geta
sníklamir lagt búskapinn í rúst á
örfáum dögum.
En mauramir hafa ráð við þessu.
Utan á líkömum allra laufskera-
maura sem rannsakaðir hafa verið er
þunnt lag af bakteríum, Strepto-
myces, sem drepa sníkjusveppina en
örva vöxt alisveppanna. Mönnum
dettur í hug að maurabændur hafi
notað þessar vamir öll þau 50.000 ár
sem þeir hafa stundað landbúnað.
En hvernig stendur á því að sníkju-
sveppunum hefur ekki, á öllum
þessum tíma, tekist að koma upp
teljandi mótstöðu við eiturefnunum,
þegar siuklar sem mennskir bændur
fást við verða ónæmir fyrir lyfjum
þeirra á ámm eða áratugum?
Enn er ekkert viðhlítandi svar
fengið við þessari spurningu.
Kannski er skýringin sú að við ein-
angrum eða framleiðum einstakar
gerðir af eitursameindum, en maur-
amir beita heilum lífverum til vamar
búum sínum. Þessar lífverur þróast
ört eins og baktería er siður og
mynda ný sveppaeyðingarlyf jafn-
harðan og sníkjusveppirnir hafa
vanist þeim sem fyrir em. Hvað sem
þessu líður þá nýta mauramir sér
samþróunina, en við fáum hana upp
á móti okkur.
Ekkjur OG
MUNAÐARLEYSINGJAR
Við samþróun verða tvær tegundir
oft hvor annarri háðar, líkt og
samlynd hjón eða umhyggjusamir
foreldrar og böm. En samlíkingin
nær lengra: Ef önnur tegundin deyr
út er hin illa sett, líkt og syrgjandi
maki eða munaðarleysingi, og
hverfur jafnvel með öllu af jörðinni.
Margar tegundir plantna mynda
aldin sem dýr éta. Fræin í aldinun-
um fara ómelt gegnum meltingar-
gang dýranna og geta svo spírað í
saur þeirra, langt frá uppruna
sínum.
Eins og blómplöntur laga sig að
ákveðnum gerðum dýra, sem flytja
frjó þeirra á milli blóma, þannig
mótast aldin ýmissa plantna að
ákveðnum dýrum sem éta þau. Við
samþróun fugla og plantna verða til
litsterk aldin sem eru áberandi í
dagsbirtu en næturdýr, svo sem
leðurblökur, laðast að ilmsterkum
aldinum.
Mörg tré bera stór aldin með
þykkri skum eða skel sem aðeins er
á færi stórra og vel tenntra dýra að
brjóta. Víða í Ameríku hafa menn
rekist á trjátegundir sem bera aldin
er ekkert þarlent dýr getur brotið.
Vistfræðingur við Pennsylvaníu-
háskóla, Daniel Janzen, hefur skoð-
að skógana á Costa Rica í Karíbahafi.
Þar vex til dæmis tré af belgjurtaætt,
Cassia grandis, sem ber nærri hálfs
metra löng aldin með fjölda fræja í
trefjóttum massa, umlukin þykkum,
trékenndum vegg. A eynni annast
einkum fuglar, íkomar, leðurblökur
og tapírar frædreifinguna. Ekkert
þessara dýra vinnur á aldinunum.
Tréð á því erfitt uppdráttar. Flest
aldinin tolla á trénu, þar sem þau
verða bráð bjallna sem bora sér leið
að fræjunum og éta þau. Önnur falla
af trénu til jarðar, þar sem ungplönt-
umar vaxa upp í skugga foreldrisins
og keppa við það um næringu.
Framan af nýlífsöld lifðu í Ame-
ríku margar tegundir stórra spen-
dýra, svo sem úlfaldar, hestar, fílar og
risaletidýr (10. mynd). Þessi dýr hafa
farið létt með að vinna á lúnum
stærstu og öflugustu aldinum, og
þetta er augljóst dæmi um samþróun.
Við lok ísaldar, fyrir um 12.000
árum, dóu öll stóru spendýrin í
Vesturheimi út. Orsakir eru ekki
alltaf ljósar, en í mörgum tilvikum
berast böndin að frumbyggjum álf-
unnar, forfeðrum indíánanna. Tré
og aðrar plöntur, sem voru við sam-
þróun orðin háð þessum dýrum um
frædreifingu, stóðu nú uppi sem
ekkjur eða munaðarleysingjar.
Þegar Evrópumenn námu land í
Ameríku í upphafi nýaldar, fluttu
þeir með sér hross og nautgripi, sem
endurreistu að hluta jafnvægið í
vistkerfi álfunnar frá því á ísöld. Á
Costa Rica vex planta sem heima-
menn kalla giiira. Aldin hennar,
jícara, eru harðar, hnöttóttar hnetur,
sem heimamenn opna og nota helm-
ingana í ker og ausur, enda mun
48