Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 12

1999 fundum við tvö dýr sem höfðu hrapað
til bana í klettum veturinn áður, annað á
Straumnesi, hitt í Hornvík. Refir ferðast
tölu vert um í klettum eftir bráð. Þeir klifra vel,
auk þess sem þeir geta ferðast eftir örmjóum
syllum. Sagnir eru til um leifar allt að sex refa
á sama stað undir Látrabjargi að vorlagi þar
sem dýrin virðast hafa runnið til á svelli og
hrapað (Kristinn Guðmundsson, pers. uppl.).
Því er líklegt að nokkuð sé um að refir hrapi
fyrir björg að vetrarlagi.
Á rannsóknarsvæði okkar í Hlöðuvík og
Kjaransvík drapst einn af tíu yrðlingum í
september 1998 af óþekktum ástæðum (Páll
Hersteinsson 1999). Annar yrðlingur fékk
svöðusár á læri af óþekktum ástæðum í
ágúst 1998, haltraði um á þrem fótum um
skeið og hætti að stækka. Við bárum sótt-
hreinsandi krem á sárið, það greri og dýrið
var enn á lífi í júlí 1999. Móðir þessa dýrs
meiddist á auga af óþekktum ástæðum,
stokkbólgnaði og gat ekki opnað augað í
vikutíma. Hún náði sér að fullu. Af þessu má
ljóst vera að slys og óhöpp og hugsanlega
bardagar milli refa geta valdið meiðslum og
bæklun sem væntanlega dregur dýrin til
dauða í sumum tilvikum. Líklegast er að
hlaupadýr, sem ekki eiga sér fastan sama-
stað, séu í mestri hættu.
Vanhöld meðal dýra á fyrsta vetri á
Homströndum eru óþekkt. Erlendis, þar sem
þetta hefur verið rannsakað, eru vanhöld
refa á fyrsta vetri oftast mjög mikil og
breytileg milli ára, enda er fæðuframboð afar
breytilegt á svæðum þar sem læmingjar eru
uppistaðan í fæðunni. Á Svalbarða, þar sem
aðstæður eru að nokkru leyti svipaðar því
sem gerist á Hornströndum og refaveiðar
skipta ekki miklu máli fyrir stofnstærð, eru
vanhöld dýra á fyrsta vetri 51% (Prestrud
1992). Við gerum ráð fyrir að vanhöld refa á
fyrsta vetri á Hornströndum séu lægri en á
Svalbarða vegna þess að sum dýrin rata út
fyrir friðlandið og inn á svæði þar sem
refaveiðar koma að einhverju leyti í stað
náttúrlegra vanhalda, auk þess sem veiðam-
ar verða væntanlega til þess að refir eru þar
færri en fæðuframboð leyfir. Um neðri
mörkin er erfiðara að segja, en til þess að
hafa vaðið fyrir neðan okkur setjum við þau
við 10% þótt líklega sé það töluvert vanmat.
Samkvæmt þessu gerum við ráð fyrir 10-
50% vanhöldum af náttúrulegum ástæðum á
fyrsta vetri. Það táknar að í lok vetrar, miðað
við núverandi fjölda grenja í ábúð, séu 86-
173 yrðlinganna enn á lífi að frátöldum þeim
sem hafa verið skotnir utan friðlandsins um
veturinn (sjá síðar).
Dánartíðni grendýra er væntanlega lág
þegar engar eða litlar refaveiðar eru á
svæðinu. Fyrst eftir að friðun komst á, árið
1994, hefur meðalaldur grendýra verið lágur
í friðlandinu en hann er að meðaltali 2,1 ár á
landinu öllu (Páll Hersteinsson, óbirt gögn).
Vegna lágrar dánartíðni grendýra næstu ár
eftir friðun má vænta þess að meðalaldur
þeirra hafi hækkað smám saman uns aukið
hlutfall grendýra tók að heltast úr lestinni
vegna elli, en elli tekur að gera vart við sig
við 7-8 ára aldur (Páll Hersteinsson 1993).
Þar sem telja má líklegt að öll óðul hafi verið
setin nokkur undanfarin ár, er nokkuð ljóst
að meðalaldur dýra, sem eru að tímgast í
fyrsta sinn, sé fremur hár vegna þess að
eldri gelddýr eru í betri samkeppnisaðstöðu
en dýr á fyrsta vetri. Því má vænta þess að
þau dýr sem á annað borð ná að setjast að á
óðali með maka eigi að jalhaði ekki meira en 4—
5 ára tímgunarskeið fyrir höndum. Það táknar
að árlega losni 20-25% óðala sem gelddýr geta
yfirtekið. Samkvæmt þessu geta 17-24 árs-
gömul dýr (eða eldri gelddýr) bæst í hóp
grendýra á Homströndum árlega í stað þeirra
sem drepast eða hrökklast af óðali sökum elli.
Flutningur refa út úr friðlandinu
Að teknu tilliti til þeirra yrðlinga sem drepast á
fyrsta vetri og þeirra sem setjast að á óðali (eða
taka upp rými eldri gelddýra sem setjast að á
óðali) er enn eftir að gera grein fyrir afdrifum
62-156 yrðlinga. Þessi dýr hljóta að yfirgefa
friðlandið, eða réttara sagt: Þetta hlýtur að vera
nettóijöldi dýra sem yfirgefur ffiðlandið.
Höfum við einhver frekari gögn til þess að
styðja þessar tölur? Þau eru afar lítil enn sem
komið er en þó er rétt að tjalda því sem til er.
Af þeim yrðlingum sem voru eymamerktir
á Vestfjarðakjálka á árunum 1980-1982 og
endurheimtust síðar, voru 55% (N=20) á
aldrinum 4-16 mánaða þegar þeir veiddust
138