Náttúrufræðingurinn - 2000, Blaðsíða 61

yngri en myndun melanna og þeir því að
öllum líkindum eldri en 12.575 '4C ár BP. Af
þessu leiðir að jöklar hurfu af svæðinu
sunnan Skarðsheiðar og úr ytri hluta Hval-
fjarðar og Borgarfjarðar á tímabilinu fyrir um
12.600 til 12.10014C ámm BP.
Yngstu aldursgreindu sjávarsetlögin á
þessu svæði eru um 10.000 ára gömul og eru
þau í aðeins 10 m hæð yfir sjávarmáli (Ólafur
Ingólfsson 1988). Af þessu öllu má svo ráða
að fyrir rúmum 10.000 l4C árum BP hafi
„eyjan“ Akrafjall endanlega orðið landföst.
■ niðurstöður
Allt frá því Guðmundur G. Bárðarson
(1923) ritaði stórmerka ritgerð um
jarðfræði og sjávarstöðubreytingar við
Borgarfjörð og Hvalfjörð hafa fjölmargir
vísindamenn rannsakað þetta svæði og
aukið við þekkingu okkar á jarðfræði þess.
Segja má að það hafi verið sameiginleg
niðurstaða þeirra allra varðandi breytta
afstöðu láðs og lagar að elstu strand-
línurnar séu þær sem nú eru fundnar hæst
yfir sjó og að neðan þeirra séu jafnt og
þétt yngri strandlínur.
Fundur hvalbeins í gryfjunum á Stóru-
Fellsöxl, aldursgreining þeirra og tenging
við aðrar rannsóknir á svæðinu gerir það
að verkum að endurskoða hefur þurft þá
heildarmynd sem menn hafa gert sér af
hörfunarsögu jökla í utanverðum Borgar-
firði og Hvalfirði. Hvalbeinin og aldur
þeirra (12.575 ± 80 14C ár BP) sýnir, svo
ekki verður um villst, að setlögin hafa
hlaðist upp í sjó og staðfestir sömuleiðis
að ísaldarjökullinn hörfaði inn fyrir
núverandi strönd Vesturlands ekki síðar
en fyrir um 12.600 14C árum. Setlögin við
Stóru-Fellsöxl, sem beinin fundust í, sýna
að á þeim tíma var sjávarborð þar í 105 m
hæð yfir sjó. Mjög há fjörumörk, í allt að
125 m hæð í undirhlíðum Skarðsheiðar, eru
talin hafa myndast á sama tíma. Þessi
fjörumörk eru allra hæstu fjörumörk sem
finnast á svæðinu og miðað við halla
þeirra til suðvesturs má fylgja þessum
forna haffleti norður fyrir Hafnarfjall og
Skarðsheiði, að Stóra-Sandhóli sem er í
148 m hæð yfir sjó, og ætla má að setlögin
í Stóra-Sandhóli séu af svipuðum aldri.
Aldursákvörðun á skeljabrotum í 114-135
m hæð í Stóra-Sandhóli (12.270 ± 150 14C ár
BP) staðfesta að svo er. Þetta og aldur
skelja við Andakílsárvirkjun og Árdalsá
(12.240 ± 200 og 12.100 ± 250 l4C ár BP) eru
öruggar vísbendingar um að þá hafi jöklar
að mestu verið horfnir af undirlendinu
sunnan Skarðsheiðar og úr ysta hluta
Borgarfjarðar.
Efstu fjörumörk sunnan undir Hafnarfjalli
og Skarðsheiði, við Lambagil og í Kötlum
eru í um 115 og 105 m hæð. í Kötlum hafa
fjörumörkin myndast utan í setmyndunum
sem tilheyra nyrsta hluta Skorholtsmela, og
því eru melarnir örugglega eldri en
fjörumörkin, sem mynduðust fyrir um 12.600
árum. Sú staðreynd, sem og það að utan í
melunum sunnanverðum er að finna
sjávarset sem inniheldur um 12.000 14C ára
gömul skeljabrot, breytir verulega fyrri
hugmyndum um að Skorholtsmelar hafi
myndast við framrás jökuls sem fyllti allan
ytri hluta Borgarfjarðar fyrir um 10.600-
10.30014C árum (Ólafur Ingólfsson 1988).
Þegar þessi gögn um útbreiðslu og aldur
eru skoðuð er ljóst að fyrir u.þ.b. 12.600 14C
árum voru allir jöklar endanlega horfnir af
undirlendinu sunnan Skarðsheiðar. Þá má
leiða líkum að því að ysti hluti Borgarfjarðar
hafi einnig verið orðin íslaus á þessum tíma.
Landlyfting í kjölfar hörfunar ísaldar-
jökulsins hefur gerst á tiltölulega skömmum
tíma, en miðað við hæð fjörumarka við
Stóru-Fellsöxl í um 105 m hæð og fjörumarka
sunnan í Skorholtsmelunum í 55 m hæð
hefur land risið um 50 m á um 570 14C árum
(1085 cal. árum), en það samsvarar því að
afstöðubreyting lands og sjávar hafi að
jafnaði numið um 8,8 cm/14C ár (4,6 cm/cal.
ár). Úr þessum niðurstöðum má einnig lesa
að aldrei síðar hafi sjór staðið jafnhátt né
heldur hafi jökull nokkru sinni síðar náð út
yfir setlögin og fjörumörkin, þar sem
setlögin við Stóra-Sandhól, Stóru-Fellsöxl
og Andakíl bera þess engin merki að jökull
hafi nokkru sinni skriðið yfir þau eftir að
þau mynduðust.
187