Náttúrufræðingurinn - 2000, Blaðsíða 58

ísaldar. Útbreiðsla og stefna jökulráka á svæð-
inu norðan og norðaustan Akrafjalls tekur af
allan vafa um að jöklamir skriðu í átt til og út
fyrir núverandi strönd landsins (5. mynd).
Aldur þessara jökulráka er óþekktur, en gera
má ráð fyrir að rákimar endurspegli síðustu
(yngstu) hreyfmgar jökla á svæðinu, líklega frá
þeim tíma er jöklar hörfuðu inn fyrir núverandi
strönd landsins undir lok síðasta jökulskeiðs.
Ef svo er, þá em rákimar yngri en hámark
síðastajökulskeiðs (18.000-20.00014C ár BP)
eneldri en hvalbeinið (12.575 ± 80 l4CárBP)
og efstu ljömmörk í Akraijalli. Stefna rákanna
(5. mynd) sýnir að þær em myndaðar af
nokkmm sjálfstæðum jökulstraumum eða
skriðjöklum. Vestast og nyrst em þær greini-
lega myndaðar af jöklum úr Borgarfírði og af
Hafnardal. Austan við Skorholtsmela em
rákimar myndaðar af jökli úr Svínadal, en sá
jökull hefur á sínum tíma sameinast jökli úr
Borgarfirði. Sameinaðir mynduðu þessir jöklar
jökulrákimar sunnan við Skorholtsmela. Skrið-
jökull í Hvalfirði myndaði rákir á Hvalfjarðar-
strönd, en stefna jökulráka austan og norðan
við Akrafjall sýnir að sá jökull hefur klofnað
um fjallið og nyrðri álma hans sameinast
jöklum úrSvínadal og Borgarfirði. Þegarþessir
jöklar svo hörfuðu inn til landsins í lok síðasta
jökulskeiðs skiptist hinn sameinaði jökull í
áðumefnda jökla úr Borgarfirði, Svínadal og
Hvalfiiði.
I Mela- og Leirársveit, á svæðinu fyrir
norðan og austan Akrafjall, sem og á Hval-
ljarðarströnd, má finna margs konar ummerki
um hærri sjávarstöðu í ísaldarlok. Mest er um
fomar tjömr og ijörukamba með vel núinni möl
og sandi og heyrist víða skemmtilegt klyngj-
andi „fjöruhljóð“ þegar gengið er um þessi
fomu fjömmörk. Einnig eru á svæðinu brim-
sorfnir klettar og fom brimklif í meira en 100 m
hæð yfir sjó. í tengslum við rannsóknir á fom-
um fjömmörkum við norðanverðan Hvalfjörð
hefur hæð fjömmarka, neðan við efstu fjöm-
mörk í Mela- og Leirársveit og á Hvalfjarðar-
strönd, verið mæld (5. mynd). Við úrvinnslu
mæligagna kemur í ljós að hæð fjömmarka fer
vaxandi yfir sjó til austurs á svæðinu úr 40 til
55 m hæð við Gmnnafjörð, í 55 til 65 m hæð við
Kalastaðakot og í 60 til 70 m hæð yfir sjó nærri
Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Útbreiðsla hinna
fomu fjömmarka til austurs er talin hafa tak-
markast af skriðjöklum sem á þessum tíma vom
í Svínadal og Hvalfirði (Brynhildur Magnús-
dóttir 1997).
Norðan Akrafjalls og Gmnnafjarðar (5.
mynd) ber einna mest á Skorholtsmelum en
sunnan undir Skarðsheiði ná þeir mest um 80-
100 m hæð yfir sjó og rísa allt að 40-60 m yfir
umhverfi sitt. Það sem einna helst einkennir
þessa um 5 km löngu og um 2 km breiðu mela
em langir hryggir og greinilegar rásir eða
farvegir sem liggja frá norð-norðaustri til suð-
suðvesturs. I tímanna rás hefur myndun Skor-
holtsmela verið skýrð á mismunandi vegu.
Upphaflega var talið að melamir hefðu
myndast vestan við skriðjökul úr Svínadal og
Hvalfirði og að melamir væm því jökulgarðar,
sem glöggt sýndu stærð þessa skriðjökuls
fyrir um 12.000 14C ámm BP (Guðmundur G.
Bárðarson, 1923ogÞorleifurEinarsson 1960,
1991). Seinna komst Ólafur Ingólfsson (1988)
að þeirri niðurstöðu að melamir væru jökul-
garðar sem hefðu orpist upp framan við
skriðjökul sem gekk út Borgarfjörð og suður
með Hafnarfjalli fyrir um 10.60014C ámm BP,
og enn fremur að jökulgarðamir séu jafnaldra
fjömmörkum í 60 til 70 m hæð. Lögun melanna
sem og innri gerð þeirra bendir til þess að þeir
hafi í raun myndast á milli og aflagast undir
tveimur jöklum (Jane Hart 1994), öðmm úr
Borgarfirði og hinum úr Svínadal og Hvalfirði,
sem sameinaðir náðu út fyrir núverandi strönd
landsins. Síðar, þegar jöklamir þynntust og
hörfuðu inn til landsins gróf leysingarvatn
farvegi í melana og enn síðar mótaðist útlit
þeirra af brimróti stöðugt lækkandi sjávar-
borðs.
Fáar námur em í Skorholtsmelunum og em
þær yfirleitt gmnnar og ofarlega í melunum. I
þessum námum hefur mátt sjá að efsti hluti
þeirra er gerður úr ógreinilega lagskiptu malar-
og sandseti með óreglulegum lögum úr silti og
siltblönduðum sandi. Bæði efnisgerð og
skipan jarðlaganna hefur þótt benda til jökul-
rænnar myndunar Skorholtsmela. Syðst og
neðarlega í melunum, nærri bænum Skorholti,
er 15-20 m djúp malamáma í fomum fjöm-
mörkum í um 55 m hæð yfir sjó (6. mynd). I
veggjum námunnar má sjá að innri gerð þessa
hluta melanna er allfrábmgðin efri hluta þeirra
184