Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 38

■ NAFNGIFTIR OG NYTjAR
Eins og getið var í kynningu á soppmosum
var dýjaskófin, sem og aðrar líkar eða
skyldar tegundir (t.d. Conocephalum
conicum), notuð til lækninga á lifrarsjúk-
dómum á miðöldum. Þó einkennilegt sé, hef
ég ekki fundir neinar heimildir um þessa
notkun hennar hér á landi og hennar finnst
hvergi getið í íslenskum jurtalækninga-
bókum, svo mér sé kunnugt. I nútíma jurta-
lækningabókum, erlendum, eða í tiltækum
skrám yfir opinberar lækningaplöntur er
hennar heldur ekki getið, svo líklega er hún
ekki notuð lengur.
Á norsku heitir dýjaskófin tvaremose
(þvörumosi), en tvare á norsku merkir lfldega
fremur þyrill en þvara (sleif). Á sænsku
kallast dýjaskófin lungmossa (lungnamosi)
eða alvnaver (álfanæfrar). Fyrra nafnið
bendir til lungnalækninga en það síðara
virðist vísa til þjóðtrúar þar í landi. (Upp-
lýsingar um alþýðunöfn á öðrum tungu-
málum vantar.)
Marchantia polymorpha er getið í elsta
lista um íslenskar plöntur, frá árinu 1770
(Miiller 1770, bls. 214), en Bjöm Halldórsson
getur hennar ekki í „Grasnytjum" (Kh. 1783).
í „Naturhistorie“ eftir N. Mohr (Kh. 1786) er
hún skráð þannig: „Marchantia poly-
morpha, voxer overflpdig i Fnioskedals
Skoven og tæt ved Myvatn." Ekki er til-
greint íslenskt nafn á henni fyrr en í
„Grasafræði“ Odds Hjaltalín (Kh. 1830), bls.
326, en þar er henni gefið nafnið Almennur
Marchantsmosi og þar er að fínna fyrstu
lýsingu á henni á íslensku, svohljóðandi:
Laufin flöt-útbreidd, grænglansandi, með
skakk-ferhyrndum æðum; á neðra borði
dökkleit, þéttsett fínum rótaraungum. Á efra
borðinu finnast nokkurskonar niðrávið-
mjókkandi, á röndum hringnöbbóttar holur, á
hvörra botni finnast nokkur græn korn, sem
álítast að vera skot eða laukr, hvarvið urtin
æxlast. I blaðleppahornunum eru leggjuð
blómstr, hvaraf kvennkynið er geislað,
kallkynið þarámóti hríngnöbbótt. Margra ára.
Nytsemi og verkun: óþekkt.
Mér er ekki kunnugt hversu gamalt dýja-
skófamafnið er eða hvenær það komst fyrst
á prent. Eg hef ekki fundið það á prenti fyrr
en í „Stóru blómabók Fjölva" (Reykjavík
1972, bls. 59), sem Ingólfur Davíðsson
þýddi og staðfærði. Vafalaust er það mun
eldra og sjálfum finnst mér ég hafa alist upp
við það frá bamæsku. I drögum að þessari
ritgerð frá 1960-1962 notaði ég þetta heiti
eins og annað kæmi ekki til greina.
Einhvern tíma á sjöunda áratugnum stakk
Bergþór upp á því að kalla dýjaskófina
þvörumosa, líklega með hliðsjón af norska
heitinu, en ekki mun það nafn hafa sést á
prenti. I „Tillögur um nöfn á íslenskar mosa-
ættkvíslir" (Reykjavík 1985) leggur hann til
að nota nafnið stjörnumosi um kvíslina
Marchantia, og tilfærir eftirfarandi skýr-
ingu:
Af nafnorðinu stjama, „stjömulaga hlutur (t.d.
með einhvers konar geislum út frá miðpunkti".
Stikilshöfuð kvenplöntunnar eru stjörnulaga, og
eru þau einkennandi fyrir ættkvíslina. Dæmi:
Garðastjami (M. polymorpha).
Líklega verður það niðurstaðan að þetta
heiti verður notað í safnritinu „Islenskir
mosar", en hefti með þessari ættkvísl er
væntanlegt á næstu árum.
■ DÝJASKÓF í
LÍFFRÆÐIKENNSLU
Dýjaskóf hentar að ýmsu leyti vel til
verklegrar kennslu í líffræði og æfinga í
notkun smásjár, eins og fram hefur komið. í
fyrsta lagi er auðvelt að afla hennar, jafnt
sumar sem vetur, vegna þess hve algeng
hún er og þar að auki sígræn og breytist lítið
með árstíðum, og æxlikomabikara og gró-
bera má fínna á þalinu næstum allan
veturinn. Þar að auki er auðvelt að rækta
hana í jurtapottum, eins og hvert annað
„stofublóm". Þalið er tiltölulega stíft og
hentar vel til að gera þverskurði með
venjulegu rakblaði eða rakhníf. Ef jurtin er
ræktuð inni má líklega fá hana til að mynda
æxlunarfæri á hvaða tíma sem er, að því
tilskildu að lýsingu og hita sé stýrt.
Lofthólfin á yfirborði þalsins, með stromp-
um sínum, og ummyndun þalsins í stikla og
þyrla, með frumstæðum vatnsleiðslum, eru
atriði sem líkjast verkaskiptingu og
164