Náttúrufræðingurinn - 2000, Blaðsíða 89

■ KOL
Kol eru plöntuleifar sem hafa umbreyst við
upphitun undir fargi jarðlaga. Vinnsla kola í
stórum stíl hófst með iðnbyltingunni
snemma á nítjándu öld. Jarðfræði nútímans
spratt upp úr leit að kolum og vinnslu þeirra.
Kolalög er að finna í jarðlögum frá öllum
tímum eftir devontímabilið, en þá urðu þurr-
lendisplöntur fyrst útbreiddar um jörðina,
þ.e. fyrirtæpum 400 milljónum ára. Hin miklu
koialög í Norður-Ameríku, á Bretlandi og
meginlandi Evrópu eru frá kolatímabilinu,
290 til 360 milljón ára gömul.
Fyrsta stigið í myndun kola er uppsöfnun
mikils magns plöntuleifa við þær jarðfræði-
legu aðstæður sem þær þurfa til að varð-
veitast. Umhverfið verður að vera súrefnis-
snautt svo leifarnar oxist (rotni) ekki og
setlagamyndun verður að eiga sér stað svo
plöntuleifamar fergist.
Talið er að kolalögin frá kolatímabilinu í
Vestur-Evrópu hafi aðallega myndast á
fenjasvæðum á mótum lands og sjávar þar sem
land var að síga. Þar sem ár runnu til sjávar á
fenjasvæðunum hlóðst upp sandur úr fram-
burði þeirra og á honum óx skógur. Þar sem
slíkur framburður var ekki til staðar lenti landið
undir sjó vegna landsigsins. Þar mynduðust
lög af kalki á litlu dýpi, úr skeldýrum eða við
útfellingu úr sjónum, en leir á meira hafdýpi.
Þegar ámar breyttu um farveg lagðist sandur
ofan á kalklögin eða leirinn. Skógurinn á
sandinum í nágrenni eldri árfarvega kaffærðist
vegna landsigsins, lenti undir sjó, og ofan á
hann lagðist kalk eða leir. Þannig eru jarðlögin
frákoiatímabiiinu úrsandsteini, kalksteini, leir-
steini og kolalögum. Kolalögin geta verið
margir metrar á þykkt. Þau er að frnna ofan á
sandsteini og undir kalksteini eða leirsteini.
Oft sjást för eftir rætur í sandsteininum.
Kolum er skipt í nokkra flokka eftir kolefhis-
innihaldi og þar með gæðum, eða í brúnkol,
ígljákol, gljákol og antrakítkol. Antrakítkolin
em kolefnisríkust og verðmætust en brúnkolin
verðminnst. Brúnkolin er yfirleitt að fínna í
tiltölulega ungu bergi. Antrakítkolin eru hins
vegar í elstu jarðlögunum sem hafa náð að
hitna mest og hafa þau oft lagst í fellingar.
Gljákol liggja þai' á milli.
/ •’ft ácV , : ■

^:: i* f* feá

3. mynd. Kol eru ýmist unnin úr námum
neðanjarðar (efsta mynd) eða á yfirborði
með stórtækum þungavinnuvélum. Ef þunn
jarðlög liggja ofan á kolunum er þeim
flett af (neðsta myndin) og eftir að
kolalögin hafa verið unnin er yfirborðs-
efninu ýtt yfir sárið til að draga sem mest
úr umhverfisáhrijum, h'kt og nú eryfirleitt
gert hér á landi við malartöku.
Kol eru ýmist unnin í opnum námum eða í
námum neðanjarðar (3. mynd). Þar sem kola-
lögin liggja á litlu dýpi getur verið hagkvæm-
ast að fletta þeim jarðlögum af sem ofan á
þeim liggja, með stórvirkum vinnuvélum, og
moka kolunum síðan upp. Séu kolalögin
hallandi eða á meira dýpi er námavinnsla
neðanjarðar nauðsynleg.
215