Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 10

■ hreyfing
Eðliseiginleikar vatns gera það að verkum
að allt öðruvísi er fyrir örsmá dýr eins og
rauðátuna að synda í því en fyrir þau sem
eru stærri, t.d. fiskana. Fyrir hina smágerðu
rauðátu er sjórinn seigfljótandi og því alls
ekki auðvelt að ferðast urn hann. Sundi
rauðátunnar í sjónum verður raunar helst
líkt við það að maðurinn reyndi að synda í
sírópi. Við þess konar aðstæður er hag-
stæðast að ferðast hratt um ef fara þarf frá
einum stað til annars, til að yfirvinna seigju
vökvans, en haida kyrru fyrir ella, en það er
einmitt það sem rauðátan gerir.
Venjulega „svífur“ rauðátan í sjónum með
fremri fálmarana útrétta til að minnka sökk-
hraðann. Ef hætta steðjar að þarf hún hins
vegar að geta synt hratt. Þá skýst hún áfram
með því að slá frentri fálmurunum og sund-
fótunum aftur með líkamanum. Þetta getur
hún endurtekið nokkrum sinnum og þannig
farið á örskotsstundu vegalengd sem er
margföld eigin líkamslengd. En seigja vatns-
ins veldur því að hún stöðvast jafnskjótt og
hún hættir að synda. Þessu er öfugt farið hjá
stærri sjávarlífverum, t.d fiskum, sem vegna
tregðulögmálsins líða að því er virðist
áreynslulaust áfram í sjónurn, jafnvel eftir að
sundhreyfingum er hætt.
■ FÆÐA OG FÆÐUNÁM
Rauðátan er síari sem síar smáar fæðuagnir
úr sjónum. Eins og áður sagði lifir hún
aðallega á svifþörungum, einkum kísil- og
skoruþörungum, en frumdýr, svo sem
svipudýr og bifdýr, eru einnig mikilvæg
fæða (Huntley 1988, Harris 1996).
Áður var haldið að rauðátan veldi ekki
fæðuna, heldur skapaði stöðugan vatns-
straum með fálmurunum og munnlimunum
að munninum þar sem hvers kyns agnir
væru síaðar frá með hærðum munnlimunum
og étnar. Nú er hins vegar vitað að þessu er
ekki þannig farið, heldur velur og tínir
rauðátan góða bita úr sjónunt. Við leit að
heppilegri fæðu notar rauðátan skynfæri,
sem sennilega eru aðallega á fremri fálm-
urunum og munnlimunum, til að lykta af eða
bragða á fæðunni, en einnig er talið að hún
geti skynjað hreyfingar bráðarinnar með
sérstökum skynhárum á fremri fálmurunum.
Ef henni líkar ekki fæðuögnin hafnar hún
henni. Þannig er ekki um að ræða óvirka síun
heldur virkt val á fæðu.
Við fæðuöflunina beitir rauðátan aftari
fálmurunum, bitkrókunum, kjálkunum og
kjálkafótunum, sent allir eru alsettir fín-
gerðum hárum, til að vekja vatnsstraum að
munninum (Koehl og Strickler 1981). Ef
fæðuögn við hæfi er nálægt þá breytast
hreyfingar munnlimanna þannig að sjór
berst fyrst og fremst úr þeirri átt sem fæða er,
og þannig sogast hún nær. Þegar fæðu-
ögnin er í hæfilegri fjarlægð, teygir rauðátan
eldsnöggt út aftara kjálkaparið og skapar
þannig aukið rými á milli þess og búksins
sem sjórinn með fæðuögninni streymir inn í.
Næst dregur rauðátan kjálkaparið að sér en
þá minnkar þetta rými og sjór streymir út úr
því um hárin sem eru á kjálkunum og situr
fæðan þá eftir á hárunum. Með fremri
kjálkunum færir rauðátan síðan fæðuna í
munninn. Allt gerist þetta á örskotsstundu.
■ LÍFSFERILL
Yfir vetrartímann, þegar litla fæðu er að hafa
í yfirborðslögunum, leggst ókynþroska
rauðáta, einkum dýr á stigum CIV og CV, í
dvala á miklu dýpi, aðallega utan við brúnir
landgrunnsins (5. mynd). Meðan á vetrar-
dvalanum stendur hefur rauðátan hægt um
sig, nærist ekki og hættir að vaxa (Hirche
1996a).
Síðla vetrar (febrúar-mars) vaknar rauð-
átan úr dvala, þroskast í fullorðinsstig og
syndir upp í efri sjávarlög. Karldýrin, sem
verða kynþroska á undan kvendýrunum,
makast við kvendýrin fljótlega eftir að
kynþroska er náð, jafnvel á meðan dýrin eru
að synda upp í yfirborðslögin (Hirche
1996b). Mökunaratferli rauðátu er ekki
þekkt, en hjá náskyldri tegund sem lifir í
Kyrrahafi (Calanus marshcúlaé) biðla karl-
arnir til kvendýranna áður en til mökunar
8