Náttúrufræðingurinn - 2000, Blaðsíða 30

leiðir einnig til þess að það magnast upp í
fæðukeðjunni og því er langlífum lífverum,
ofarlega í keðjunni, sérstaklega hætt við
eitrun. Nýlegar rannsóknir frá Færeyjum
sýna glöggt hversu alvarleg áhrif væg
rnengun getur hal't, en þar kom í ljós að börn
mæðra sem neyttu hvalkjöts á meðgöngu-
tímanum fengu í sig mun meira kvikasilfur á
fósturstigi en önnur börn. Enda þótt það
kvikasilfursmagn sem mæðurnar innbyrtu
hafi í langflestum tilfellum verið undir við-
miðunarmörkum kom á daginn, er börnin
voru orðin átta ára, að þau börn sem mest
kvikasilfur höfðu fengið voru á eftir jafn-
öldrum sínum í andlegum og líkamlegum
þroska (Mackenzie 1999) og blóðþrýstingur
þeirra var hærri en annarra barna (Sprensen
o.fl. 1999).
A síðustu tveimur áratugum hafa vísinda-
menn orðið varir við hækkandi styrk kvika-
silfurs í lífverum á ýmsum afskekktum svæð-
um, fjarri sýnilegum mengunarvöldum. Þau
ferli sem leiða til þessarar mengunar geta
verið mismunandi frá einu tilfelli til annars
en yfirleitt er um að ræða flókið samspil
náttúrlegra þátta og athafna mannsins. I
þessari grein segjum við frá jarðefna-
fræðilegum ferlum sem leiða til þess að
kvikasilfur safnast fyrir f jarðvegi, þaðan
sem það getur borist út í lífríkið þegar uppi-
stöðulón eru mynduð á grónu landi. Við
greinum frá kvikasilfursmengun af þessu
tagi sem átti sér stað í Québec í Kanada og
berum saman aðstæður í Québec og á
hálendi Islands þar sem til greina kemur að
mynda uppistöðulón á grónu landi, bæði í
Þjórsárverum og norðan Valnajökuls.
■ kvikasilfur í
andrúmslofti
OG JARÐVEGI
Kvikasilfur hefur þá sérstöðu meðal málma
að það er á fljótandi formi við stofuhita og
eina loftþyngd. Efnið er að sama skapi
óvenju rokgjarnt og því er flutningur þess
með andrúmslofti mikilvægur þáttur í jarð-
efnafræði þess. Kvikasilfur kemur fyrir í
andrúmslofti á forminu Hg°, eða einstök
óhlaðin atóm, og taftími' þess í andrúmslofti
er tiltölulega langur, eða um eitt ár (Fitz-
gerald 1989). Náttúrlegt útstreymi kvika-
silfurs í andrúmslofti er talið vera um 3.000 til
6.000 tonn á ári (Nriagu og Pacyna 1988,
Lindqvist 1990) og það berst í loftið við
afgösun kviku og jarðhitakerfa, rotnun jarð-
vegs og uppgufun úr sjó (Lindqvist og
Rodhe 1985, Nriagu og Pacyna 1988,
Lindqvist 1990). Urnsvif mannsins hafa
einnig haft veruleg áhrif á styrk kvikasilfurs
í lofti því talsvert kvikasilfur er í kolum (og
olíu, í minna magni þó) og það rýkur út í
loftið við bruna. Við málmvinnslu og sorp-
brennslu losnar einnig verulegt magn kvika-
sillurs út í andrúmsloftið (Tremblay o.fl.
1993, Lindqvist 1990). Talsvert kvikasilfur
losnar út í andrúmsloftið við vinnslu á klór
og vítissóta með klór-alkalí rafgreiningu en
þó í minna mæli en áður þar sem dregið hefur
úr notkun kvikasilfursrafskauta, og innan
Evrópusambandsins er stefnt að því að
leggja notkun þeirra niður með öllu fyrir árið
2010 (Lindley 1997). Tal ið er að kvikasilfurs-
útstreymi af mannavöldum sé nú álíka mikið
og náttúrleg losun (Lindqvist og Rodhe
1985, Nriagu og Pacyna 1988, Mukherjee
1991) þannig að útstreymi kvikasilfurs í
andrúmsloftið nú sé u.þ.b. tvöfalt það sem
varlyrir iðnbyltingu.
Hinn langi taftími kvikasilfurs í andrúms-
lofti leiðir til þess að styrkur þess í lofti er
alls staðar af sömu stærðargráðu. Þannig er
styrkur kvikasilfurs í lofti í hinum iðnvæddu
miðvesturríkjum Bandaríkjanna 5,5 til 8,7 ng/
m1 * 3 (Lindberg o.fl. 1991) en samsvarandi
tölur fyrir norðurhéruð Skandinavíu og
Kanadaeru 2,5 til 3,7 ng/m3 (Lindqvist 1990).
Meðalstyrkur kvikasilfurs í andrúmslofti yfir
Norður-Atlantshafi er 2,3 ng/nv3 (Slemr og
Langer 1992) og má ætla að það gildi eigi við
um Island.
1 Taftími (residence time) er liugtak sem er oft
notað í jarðefnafræði og á við þann tíma sem
reikna má með að einstök ögn af einhverju efni
dvelji í ákveðnum jarðefnafræðilegum geymi (t.d.
andrúmslofli, sjó, jarðvegi o.s.frv.). Taftími, t er
skilgreindur sem: t = A/(dA/dT) þar sem A er heild-
arstyrkur efnisins í viðkomandi geymi og dA/dT
táknar það magn af efninu sem árlega berst í
geyminn (Barth 1952).
28