Náttúrufræðingurinn - 2000, Síða 15

hana í miklum mæli rétt við yfirborðið,
jafnframt því sem hún dreifir þá gjarnan
nokkuð úr sér (7. ntynd). Urn leið og birtir fer
hún svo aftur niður á meira dýpi. Þannig
getur rauðátan ferðast lugi metra yfir
sólarhringinn. Yfirleitt ferðast yngstu dýrin
styst, en eftir því sent dýrin eldast fara þau
lengra.
Dægurferðirnar hafa ntikið aðlögunargildi
fyrir rauðátuna, því með því að hafast við í
tiltölulega dimmum djúplögum sjávar á
daginn og koma aðeins upp í yfirborðslögin
á næturnar til að éta minnkar hún hættuna á
því að verða sjálf étin af dýrum sem nota
sjónina til að finna bráðina. Raunar má líta á
atferli rauðátunnar í þessu sambandi sem
eins konar málamiðlun milli þess að éta eða
verða étin (Fiksen og Carlotti 1998): Með því
að hafast við í yfirborðslögunum þar sem
birtu nýtur og þar sem fæðuframboðið er
mest eykur rauðátan fæðunámið, en þar með
eykst líka hættan á því að hún verði étin, t.d.
af fiskum. A vorin og fyrri hluta sumars,
þegar mestu skiptir að safna forða, dvelur
rauðátan allan sólarhringinn í yfirborðs-
lögunum og hinar daglegu göngur eru að
jafnaði litlar, en á haustin, þegar næringar-
ástand rauðátunnar er betra og fæðunámið
því ekki eins mikilvægt, syndir hún niður á
daginn og lágmarkar þannig hættuna á því
að verða étin. Þannig er talið að auk ljóssins
hafi næringarástand rauðátunnar rnikil áhrif
á hinar lóðréttu göngur.
Ymsar aðrar sjávarlífverur fylgja rauð-
átunni í þessurn daglegu göngum. Það er til
dæmis alþekkt að uppsjávarfiskar, eins og
síld og loðna, standa yfirleitt tiltölulega
djúpt á daginn en þétta sig í veiðanlegar
torfur nærri yfirborðinu á næturnar.
■ ÁRSTÍÐABREYTINGAR
Á 8. rnynd eru sýndar árstíðabreytingar í
fjölda rauðátu á mismunandi stöðum við
landið (Ástþór Gíslason og Ólafur S. Ást-
þórsson 1996, 1998; Ástþór Gíslason o.fl.
2000; Ólafur S. Ástþórsson og Ástþór Gísla-
son 1992, 2000). Tekið skal frarn að gögnun-
um sem liggja til grundvallar var hvorki
safnað sama ár né með nákvæmlega eins
veiðarfærum, og þau eru ekki heldur frá jafn-
mörgum stöðvum (tvær stöðvar við
Vestmannaeyjar, þrjár út af Krísuvík og í
Isafjarðardjúpi, átta út af Siglunesi, sex
norðaustur af Langanesi). Ut af Krísuvík,
Siglunesi og Langanesi var auk þess
einungis safnað úr efstu 100 m sjávar en
niður að botni við Vestmannaeyjar (200 m
dýpi) og í ísafjarðardjúpi (100 m dýpi).
Gögnin eru því ekki að öllu leyti sambærileg
en gefa engu að síður vísbendingar um
meginlínur í framvindunni yfir árið.
Á myndinni sést greinilega að rauðátu-
rnagnið er mun meira fyrir sunnan land en
norðan. Þannig er árlegur meðalfjöldi rauð-
átu næstum fjórum sinnurn meiri við Vest-
mannaeyjar (um 25.000 dýr á m2) en út af
Siglunesi (unt 7000 dýr á m2). í þessum
samanburði er enn rétt að ntinna á að öfugt
við það sem gert var við Eyjar var átunni
ekki safnað niður að botni fyrir norðan,
heldur aðeins úr efstu 100 m sjávar. Þess
vegna er ársmeðaltalið þaðan líklega van-
metið. Yfir sumartímann eru fjöldatölurnar
hins vegar nokkurn veginn sambærilegar,
því eins og áður var vikið að heldur rauð-
átan sig þá aðallega í yfirborðslögunum. Þar
sem mergð rauðátu var þá einnig ntun rneiri
suður af landinu en norður af því (8. mynd)
má telja líklegt að ofangreind ársmeðaltöl
endurspegli mun meiri framleiðni rauðátu í
hlýsjónum fyrir sunnan land en í kalda sjónum
fyrir norðan. I þessu sambandi má geta þess
að samkvæmt rannsóknum Þórunnar Þórðar-
dóttur (1995) er meðalfrumframleiðni hafsvæð-
isins fyrir sunnan landið unt þriðjungi meiri en
fyrir norðan, sem gefur til kynna að burðargeta
suðurmiða sé talsvert meiri en norðurmiða.
Annað atriði sem greinilega sést á 8. mynd
er að fyrir sunnan eru átuhámörkin tvö yfir
sumarið en fyrir norðan aðeins eitt. Eins og
lýst verður hér á eftir endurspegla hámörkin
að verulegu leyti hrygningu rauðátunnar,
þótt að hluta stafi þau af reki dýra frá
nálægum svæðum.
Fyrir sunnan land (Vestmannaeyjar,
Krísuvík) hrygndu vetrardýrin í apríl og maí.
I kjölfarið fylgdi mikil ljölgun rauðátu sem
lauk með hámarki í maí-júní (8. mynd). Hluti
13