Náttúrufræðingurinn - 1997, Qupperneq 11

5. mynd. Keðjuraf Pseudonitzschia pseudodelicatissima
(Hasle) Hasle (lengd frumu 60-140/dm).
ASP-skelfiskseitrun eða
MINNISTAPSEITRUN
Árið 1987 veiktust 105 manns
og 3 létust í Kanada eftir að hafa
neytt eldiskræklings. I ljós kom
að tegundin sem olli eitruninni
var kísilþörungurinn Pseudo-
nitzschia pungens f. multiseries
(Bates o.fl. 1989). Þetta var
fyrsta dæmi um skelfiskseitrun
af völdum kísilþörungs í svifínu
og kom það eins og reiðarslag
þar sem kísilþörungar voru
álitnir tilheyra „skaðlausu teg-
undunum“. Kísilþörungaeitrið
ASP (amnesic shellfish poi-
sons) stafar af eitraðri amínósýru, domoic-
sýru. Domoic-sýra hefur síðan fundist í
nokkrum tegundum kísilþörunga af Pseudo-
nitzschia-ættkvísl. Eituráhrif koma fram
nokkrum dögum eftir að eitraðs skelfisks
hefur verið neytt, en þau einkennast af
ógleði og niðurgangi, minnisleysi og jafnvel
dauða.
Rannsóknir á kísilþörungunt sem geta
framleitt ASP-eiturefni benda til þess að teg-
undirnar séu ekki alltaf eitraðar heldur
aðeins þegar kísil- og fosfórstyrkur í
sjónum er orðinn lítill (Bates o.fl. 1991).
Breytilegt er eftir tegundum hversu langan
tíma það tekur skelina að losa sig við eitrið.
Hörpudisktegundir geta verið eitraðar mán-
uðum saman (Gilgan o.fl. 1990) en
kræklingur og sandskel eru mun lljótari að
losa sig við eitrið (Novaczek o.fl. 1991;
Madhyasthao.fi. 1991).
Af þeim 4 tegundum sem vitað er um að
geta við ákveðin skilyrði framleitt ASP-
eitur eru tvær, Pseudonitzschia pseudo-
delicatissima og P. seriata, algengar við
Island. P. pseudodelicatissima (5. mynd) er
mjög mikilvæg tegund í úthafinu suður og
vestur af landinu. Þessi þörungategund ríkir
oft í vorhámarkinu og að suntarlagi getur
frumufjöldinn einnig orðið verulegur í
strandsjónum. ASP-eitrana af völdum
þessarra þörunga hefur aldrei orðið vart við
Island.
■ FISKDAUÐI AF VÖLDUM
SVIFÞÖRUNGABLÓMA
Eitranir af völdum svifþörungablóma sem
valda fiskdauða hafa ekki verið rannsakaðar
nærri eins vel og skelfiskseitranir. í flestum
tilfellum virðast svifþörungarnir setjast í
tálkn fiskanna með þeim afleiðingum að þeir
kafna. í sumum tilfellum stíflast tálknin
vegna slímmyndunar en í öðrum framleiða
svifþörungarnir fitusýrur sem eyðileggja
tálknavefinn. Fiskur í eldiskvíum getur ekki
forðað sér þegar þörungablómi kemur upp
en fiskur í náttúrunni á inöguleika á að
synda brott. í kvíaeldi er oft gripið til þess
ráðs að flytja kvíarnar við slíkar aðstæður.
Til eru mörg dæmi erlendis frá um fjölda-
dauða fiska sem rakinn hefur verið til skað-
legra svifþörunga. Ekki er vitað með vissu í
öllum tilfellum á hvern hátt þörungarnir
valda dauða fiskanna, en með auknu fiskeldi
í sjó beinast augu manna í sívaxandi mæli að
eitrunum af þessu tagi. Allur svifþörunga-
blómi, hvort sem um er að ræða „skaðlausar“
eða „skaðlegar“ tegundir, getur haft nei-
kvæð áhrif á fisk, þar sem tálkn fiskanna geta
stíflast og eins getur súrefnisskortur í sjón-
um fylgt í kjölfar blómans. Verulegt tjón
hefur orðið vegna fiskdauða í eldi í ná-
grannalöndunum en minna er vitað um
dauða við náttúrulegar aðstæður þar sent
fiskurinn hefur tækifæri til að forða sér.
Eitraðir svifþörungar geta einnig drepið
fisk með öðrum hætti en að kæfa hann.
73