Náttúrufræðingurinn - 1998, Qupperneq 13

Um gjóskufall í
OrkNEYJUM L845
igurður Þórarinsson (1980, 1981)
tók saman ýmsar heimildir um
gjósku úr íslenskum eldgosum á
síðari öldum sem vart hafi orðið
erlendis. I grein sinni 1981 nefnir hann sér-
staklega að gjóska frá Heklugosi því sem
hófst snemma dags 2. september 1845 hafi
fallið á skip eitt nærri Orkneyjum morguninn
eftir. Einnig vitnar Sigurður í grein R.
Burtons (1875-76), sem rifjar í framhjáhlaupi
upp öskufall á léreft lögð út til bleikingar (þá
nótt) á Hjaltlandi. í útdrætti veggspjalds um
merkar rannsóknir sínar á gjóskulögum í
mómýrum nyrst á Bretlandseyjum endur-
taka Guðrún Larsen o.ll. (1995) frásögn
Sigurðar um þetta eina skip og segja jafn-
framt að Heklugjóska frá 1845 hafi ekki
fundist í jarðvegi á Orkneyjum.
Heklugosið 1845 skipar sérstakan sess í
sögu þekkingar á íslenskri jarðfræði, því að í
tilefni þess komu hingað nokkrir vísinda-
menn frá Evrópu til rannsókna árið eftir.
Birtu þeir margt um athuganir sínar (sjá t.d.
1. mynd) sem fæst verður tíundað í þessari
smágrein. Hér verður aðeins hugað að því
annars vegar hvaða samtímaheimildir liggi
að baki viðkomandi kafla í grein Sigurðar
Leó Kristjánsson (f. 1943) lauk B.Sc.-prófi í
eðlisfræði frá Edinborgarháskóla 1966, M.Sc.-
prófi frá Newcastleháskóla 1967 og Ph.D.-prófi
frá Memorialháskólanum í St. John’s í Kanada
1973. Hann hefur verið sérfræðingur við Raun-
vísindastofnun Háskólans frá 1971 og vinnur
einkum að rannsóknum á bergsegulmagni og jarð-
segulsviðsfrávikum. Leó var prófessor í jarðeðlis-
fræði við Háskóla íslands 1991-1994 en er nú
stundakennari við skólann.
Þórarinssonar (1981) og hins vegar hvort
gjóskudreifin úr þessu Heklugosi hafi ekki
náðtil Orkneyja.
Aðalheimild Sigurðar er bók eftir Danann
J.C. Schythe (1847), en þar er í raun sagt að
gjóska hafi fallið í Orkneyjum og á þrjú skip.
Öll eru þau nefnd í Eldfjallasögu Þorvaldar
Thoroddsen og í Heklueldum Sigurðar (2.
mynd). Heimild Schythes um eitt skipið er
stutt grein eftir J.G. Forchhammer prófessor
í Kaupmannahöfn (1845a) og hefur Schythe
það einnig eftir honum að aska hafi fallið í
Færeyjum. í bréfifráForchhammer(1845b),
sem birt var annars staðar, er nánar tilgreint
að þar hafi verið um að ræða syðstu
eyjarnar, Sandey og Suðurey.
Forchhammer sendi sýni af gjósku þeirri
sem fallið hafði á vestlægasta skipið á 2.
mynd til C.G. Ehrenbergs prófessors í Berlín,
en hann vann mikið að rannsóknum á ein-
frumungum (Infusoria) í jarðvegi og loftryki.
Ehrenberg (1845) lýsti athugunum sínum á
gjóskunni fyrir vísindaakademíunni og fékk
síðar send fleiri sýni af þessari gjósku frá
íslandi, sumpart fyrir atbeina Finns Magnús-
sonar í Kaupmannahöfn (Ehrenberg 1846a)
en sumpart frá Robert Bunsen (Ehrenberg
1846b).
Hvað varðar Orkneyjar er þar til að taka að
séra Ch. Clouston í Sandwick, vestast á
aðaleyjunni (Mainland, stundum nefnd
Poinona), hafði frá 1842 séð uni veðurathug-
anir sem sendar voru reglulega til birtingar í
vísindatímaritum. Hann virðist hafa verið
glöggur náttúruskoðari og ritaði nokkrar
greinar um þessar athuganir sínar. I töflu um
Náttúrufræðingurinn 68 (2), bls. 91-95, 1998.
91