Náttúrufræðingurinn - 1998, Qupperneq 28

EfNI NAUÐSYNLEG GRÓÐRl
Styrkur niturs og fosfórs er mikilvægur fyrir
vöxt og viðgang gróðurs í straumvötnum.
Hann er breytilegur milli árstíða og þarf að
mæla styrk efnanna reglulega til að átta sig á
þýðingu þeirra. Arstíðabundinn breytileiki
er háður styrk efnanna í aðrennsli ánna og
hve mikið binst gróðri á sumrin umfram það
sem losnar. Þetta kemur ljóslega fram á styrk
þessara efna í Elliðaánum, Þjórsá, Hvítá í
Arnessýslu og þverám þeirra og ám í
Borgarfirði (Halldór Ármannsson 1970,
1971, Halldór Ármannsson o.fl. 1973 og
Sigurjón Rist 1974,1986).
Yfir veturinn, þegar framleiðsla er engin í
ánum, er styrkur nítrats í þeim hár (>200 jng/I),
nema í Soginu (<100 |ig/l) (8. mynd). I
Soginu verður nítratið að miklu leyti eftir í
Þingvallavatni og verður hluti af seti þess. í
dragánum minnkar nítratið yfir sumarið í um
einn tíunda þess sem það var yfir veturinn,
en breytist lítið í lindánni (Brúará). Árstíða-
breytileiki er mun minni í styrk fosfats.
Lindáin er alltaf með hærri styrk en drag-
árnar og Sogið.
Nítratstyrkur í dragánum í Borgarfirði er
mun breytilegri en í ánum á Suðurlandi (9.
mynd). Hæstu gildin yfir veturinn eru frá um
180 upp í 380 ug/1, hæst í Norðurá og Þverá.
Lægst verða gildin um mánaðamótin júlí-
ágúst (< 2 pg/1). Lindavatnið hefur svipaða
eiginleika og í Brúará, tiltölulega jafnan
styrk allt árið en þó heldur breytilegri, enda
er Hvítá við Kljáfoss dálítið blönduð að
uppruna miðað við Brúará.
Styrkur fosfats er almennt mun lægri allt
árið í dragánum í Borgarfirði en á Suðurlandi
en þó sérstaklega á vaxtartíma gróðurs.
Styrkur þess er svipaður lægstu nítrat-
gildunum, en þörungar taka upp nær tífalt
meira af nitri en fosfór. Mælingar í Grímsá og
Norðurá 3. september 1996 benda til að fosfór
sé þó frekar takmarkandi, en þá reyndist
styrkur fosfórs vera svo lítill að hann mældist
ekki (< 1,5 pg/1) en nítrat var á sama tíma 20-25
pg/1. Sú niðurstaða er í samræmi við túlkun
SigurðarR. Gislasonaro.fi. (1996).
Aðrennslissvæði dragánna í Borgarfirði
eru að mun stærri hluta grónar votlendar
lágheiðar en aðrennslissvæði dragánna á
Suðurlandi. Styrkur næringarefna í drögum
sem koma af slíku landi er háður efnabúskap
í gróðurlendi heiðanna. Yfir veturinn má
búast við mikilli útleysingu niturefna en á
sumrin að gróðurlendin taki upp öll
áburðarefni sem þau komast í tæri við, og
eigi það rfkari þátt í Iágum styrk þeirra en
upptaka í sjálfri ánni. Binding fosfats í jarð-
vegi og seti er mun sterkari en samsvarandi
binding niturs og gæti það átt þátt í að skýra
hversu miklu minna virðist skila sér af fosfór
til ánna í Borgarfirði en á Suðurlandi, en
Sigurður R. Gíslason o.fl. (1996) benda
einnig á jarðfræðilegar forsendur sem gætu
skýrt þennan mismun, þ.e. hægari útleys-
ingu fosfórs úr tertíeru basalti á vatnasviði
dragánna á Vesturlandi samanborið við
yngri síðkvarterar myndanir á Suðurlandi.
■ FRAMLEIÐNIFORSEN DUR
Straumvötn eru að ýmsu leyti frábrugðin
stöðuvötnum varðandi aðgengi gróðurs að
næringarefnum. í stöðuvötnum eru straum-
ar oft mjög litlir og dreifing og flutningur
næringarefna því tíðum takmörkunum háð.
Þannig getur vatn staðnað neðan ljós-
tillífunarbeltis eða umhverfis þörunga og
næringarefni, sem uppleyst eru f vatninu,
þorrið næst þeim, einkum við lágan styrk
næringarefna. I straumvötnum er stöðugur
aðburður næringarefna með vatninu. Fyrir
vikið eru mun minni líkur á að styrkur þeirra
verði lægri en sem nemur lágmarksupptöku
hjá þörungum.
Áhöld eru einnig um það hve miklu
styrkur næringarefna skiptir fyrir upptöku
þeirra í þörunga. í upphafi tilrauna til að
rækta þörunga á rannsóknastofu við mis-
munandi styrk næringarefna uxu þeir ekki
eins og búist var við í „hreinu“ vatni þótt
nóg væri af næringarsöltum. Þörungar eru
fæstir, ef nokkrir, frumbjarga lífverur í
bókstaflegum skilningi. Þeir þurfa lífræn efni,
t.d. ýmis vítamín (Fogg 1965). Lífræn efni
gegna margvíslegu hlutverki, svo sem að
halda snefilefnum, t.d. málmuin, í upplausn og
auðvelda upptöku þeirra. Binding ýmissa
efna, svo sem málma, í flókin lífræn efna-
106