Náttúrufræðingurinn - 1984, Síða 58

Bakteríur og gerlar
Á undanförnum árum hefur mikið
verið unnið að því að íslenska fræði-
heiti og þ.á m. í örverufræði. Vel hef-
ur tekist til með mörg fræðiheiti eins
og t.d. örvera (microorganism), veira
(virus), frumdýr (protozoa) o.m.fl.
Eitt afar mikilvægt orð er þó enn eftir
að mínum dómi, en það er orðið bact-
erium (flt. bacteria). Nú þykist ég vita
að margir hafi spreytt sig á að íslenska
þetta og gengið erfiðlega. Það íslenska
orð sem mest hefur verið notað, er
orðið gerill, sem ég held að Dr. Sig-
urður H. Pétursson sé höfundur að.
Orðið gerill, í merkingunni bacterium,
hefur þó ekki fest almennilega í sessi
og eru margir fræðimenn og kennarar
afar óánægðir með það, þ.á m. und-
irritaður. Fyrir því eru nokkrar ástæð-
ur: Bacteria er samheiti yfir alla
dreifkjörnunga og aðeins dreifkjörn-
unga en svo nákvæma merkingu hefur
orðið gerlar ekki. Gerill skírskotar til
lífvera sem gerja (gerjun = fermentati-
on; niðurbrot lífrænna efna án þátt-
töku súrefnis eða annarra ólífrænna
vetnisþega). Stór hluti bacteria geta
ekki gerjað og því rangnefni að kalla
þær gerla. Gersveppir (yeast) geta líka
gerjað en þeir eru heilkjörnungar og
eiga því alls ekki heima undir bacteria.
Merking orðsins gerill í daglegu máli
er einnig afar ónákvæm og á reiki.
Gerill er notað í mjólkuriðnaði um þá
blöndu af örverum sem notaðir eru til
að framleiða ákveðna mjólkurafurð,
sbr. jógúrtgerill. Þar er oftast um að
ræða bæði bacteria og gersveppi. Við
bruggun er notaður gerill, sem er
venjulega einhver stofn af gersveppn-
um Saccharomyces cerevisiae, en er
alls ekki bacteria. Saurgerlar aftur á
móti er rétt í merkingunni bacteria.
Ef til vill er ekki ástæða til að reyna
að breyta almennri notkun á orðinu
gerill en í fræðilegri umræðu og
kennslu tel ég að ætti að leggja það
niður, enda aldrei verið almennt not-
að. Vænlegustu lausnina tel ég því
vera þá sem flestir fræðimenn nota í
reynd, þ.e. að taka upp orðið baktería
(kvk. et.), flt. bakteríur. Orðið beygist
eins og t.d. sía og kría og gengur því
vel í íslensku.
Helsti ókostur við þetta orð (fyrir
utan að vera erlent að uppruna, sem
mér finnst litlu máli skipta, sbr. jóg-
úrt, bíll, kaffitería, terta o.fl.) er að í
huga almennings táknar það oft sama
og sýkill. Ég tel vonlítið að ætlast til
þess að málnotkun almennings sé vís-
indalega nákvæm (sbr. muninn á
veirum og bakteríum), hinsvegar þarf
merking orða í fræðilegri umræðu og
vísindalegum ritgerðum að vera ná-
kvæm og hin sama í öllum tilfellum.
Það er því mjög mikilvægt að orð fyrir
þetta hugtak velkist ekki lengur í
óvissu og ónákvæmni. I þeim tilgangi
er orðið baktería heppilegast, þó ég
þykist þess fullviss að málvöndunar-
mönnum líki það ekki.
Jakob K. Kristjánsson
Líffrœðistofnun Háskóla íslands
Reykjavík.
Náttúrufræðingurinn 53 (3-4), bls. 148, 1984
148