Náttúrufræðingurinn - 1984, Síða 87

Ævar Petersen:
Hvítgæsir verpa á íslandi*
INNGANGUR
Sumarið 1963 bárust þær fregnir úr
Skagafirði með Birni Guðbrandssyni,
lækni, að hvítar gæsir hefði orpið þar
um vorið. Var talið, að um snjógæsir
(Anser caerulescens) væri að ræða.
Þetta þótti að sjálfsögðu tíðindum
sæta, þar eð snjógæsir höfðu aldrei
fundist verpandi hérlendis og voru auk
þess sjaldséðir flækingsfuglar.
Frá upphafi lék vafi á því hvaða
tegund gæsirnar í Skagafirði tilheyrðu,
þar sem tvær tegundir hvítra gæsa eru
tii í heiminum (Delacour 1954). Sam-
heitið hvítgæsir er notað um þessar
tegundir, sem eru alhvítar í fullorðins-
búningi nema vængendar eru svartir.
Bjarni Sæmundsson (1936) mun hafa
notað þetta heiti fyrstur manna.
Hvítgæsir hafa gjarnan verið taldar
til sérstakrar ættkvíslar, Chen (Peters
1931). Hér er fylgt flokkunarkerfi Vo-
ous (1973), þar sem hvítgæsir eru tald-
ar til ættkvíslarinnar Anser. Þeirri
ættkvísl tilheyra grágæs (Anser anser)
og heiðagæs (A. brachyrhynchus), en
það eru algengustu gæsategundirnar
sem verpa hér á landi. Nokkuð hefur
borið á því, að menn hafa ruglað hvít-
* Flækingsfuglar á íslandi. 2. grein:
Náttúrufræðistofnun íslands
gæsum saman við hvítingja („albín-
óa ) þessara tegunda. Grágæsir eru
oft hafðar í haldi til eldis eða vegna
e8gjanna- Aligæsir eru gjarnan meira
eða minna hvítar að lit.
Stærri hvítgæsategundin, Anser caer-
ulescens, hefur verið nefnd snjógæs á
íslensku.
Rétt er að geta þess hér, að snjógæs
er til í tveimur litarafbrigðum. Algeng-
ara afbrigðið er hvítt með svarta væng-
enda, eins og áður er lýst. Hitt litaraf-
brigðið, svokölluð blágæs, er hvít á
höfði og hálsi, en annars dökk.
Minni tegundin, Anser rossii, hefur
venð kölluð rossgæs á íslensku. Það er
bein þýðing á enska heiti tegundarinn-
ar (Ross’Goose). Legg ég því til, að
heitið mjallgæs verði notað fyrir
þessa tegund, eins og Friðrik Sigur-
björnsson stingur upp á í Fuglabók
Fjölva (Hanzak 1971).
Um 20 ár eru nú liðin frá ofan-
greindum hreiðurfundi. Þrátt fyrir
það, hefur ekki verið skýrt frá honum
á prenti, ef frá eru taldar þrjár lítilfjör-
legar tilvitnanir (Macmillan 1964,
Ævar Petersen 1970, Ogilvie 1978).
Hér verður rakið það, sem vitað er um
hvítgæsavarp í Skagafirði, varpárang-
ur, afdrif fuglanna sem í hlut áttu og
hugsanlegan uppruna þeirra.
Náttúrufræðingurinn 53 (3-4), bls. 177-189, 1984
177