Náttúrufræðingurinn - 1953, Blaðsíða 17

ATHUGASEMDIR UM MYNDÚN HVERFJALLS
159
hvers konar myndun þessar baunir eru. Hér er um að ræða 'vel
þekkt fyrirbrigði, einkum er það þekkt í Svíþjóð vegna hinnar miklu
hagnýtu þýðingar, sem það hefur haft þar í landi. Þetta fyrirbrigði
er baunamyndun sem afleiðing af útfellingu járns í stöðuvötnum.
Ég tilfæri hér upplýsingar þetta varðandi úr Svenska jordbrukets bok,
1922, þar sem Osc. Nordquist segir eftirfarandi um botnmyndanir í
stöðuvötnum (bls. 38):
„Sárskilt inom sádana sjöar, vilka áro belágna inom mosstraktar pá
sand- och grusbotten, tilföres elitoralen (= grunnsvæðið) ett stándigt
tilskott av járn- (delvis ocksá mangan-) haldigt grundvatten. Dá detta
járnhaltiga grundvatten tráffar samman med sjövattnet, utfálles jár-
net och samlar sig kring sand och grus, rester av váxt og djur, gyttje-
bollar och exkrementklumpar. Sálunda uppstár under tidernes lopp
en avlagring av sjömalm i form av hagel-, árt-, samt penningformade
och pá mánget annat sátt gestaltade konkretioner.“ Þess er getið, að
járnvinnsla í Svíþjóð hafi áður byggzt á svona botnlögum, og jafn-
vel enn í dag sé hún stunduð í smáum stíl. Var botnlagið skafið
niður um ís að vetrinum og hét það malmfiske.
Lýsingin að ofan á vel við um gerð baunalagsins í Mývatnssveit.
Það er vafalaust myndað í fornu stöðuvatni, enda er mér ekki kunn-
ugt um að svona baunir geti myndazt á nokkurn annan hátt. Jámið
er bindiefnið í leirnum, sem hlaðizt hefur utan á sandkornin: jám-
bindingin skýrir það, hve baunirnar geta verið harðar.
Járnmagnið, sem fer í bindinguna, er hins vegar ekki mikið. Jóhann
Jakobsson efnafræðingur í Atvinnudeild háskólans gerði fyrir mig
þrjár járngreiningar, með þeim árangri sem hér segir:
Nr. 1. Baunalagið... 14.62% járn, reiknað sem Fe2 03
Nr. 2. Einstök baun. 15.94% -—- — — —
Nr. 3. Brúnn sandsteinn . 15.26% — — — —
1 Nr. 1 kemur fram bæði leir, bindiefni og sandkorn, en í Nr. 2 var
tekin ein stór baun með litlu sandkorni innan í. Þar ætti bindiefnis-
ins, járnsins, að gæta meir, enda reynist það svo.
Nr. 3 er ekki úr baunalaginu, heldur úr brúnum sandsteini frá öðr-
um stað í móhellunni. Hann er járnríkari en baunalagssýnishorn
Nr. 1.
Hér virðist það koma fram, að efni móhellunnar sé af ýmsum upp-
runa, eins og vænta má um foksand. Járn getur verið nokkuð mis-
jafnt í efni umhverfisins. Þannig gefur S.Þ. tvær efnagreiningar i