Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 51

Haraldur Sigurðsson
Halastjörnur og loftsteinar:
Óboðnir gestir utan úr geimnum
valda ragnarökum
Ævisaga jarðar er skráð í jarðlögin og
eru kaflaskipti í þeirri bók mörkuð af
skyndilegum breytingum á lífríkinu, eins
og steingervingar sýna. Við flest kaflaskil
í jarðsögunni hverfa margar stein-
gervingategundir jafn snögglega og þær
birtust. Þetta varð Bretanum William
Smith (1769-1839) ljóst fyrstum manna,
er hann stundaði landmælingar í Englandi
og tókst að rekja einstök jarðlög langar
leiðir með því að nota steingervinga sem
leiðarhnoða. Þannig varð fyrsta jarð-
fræðikortið til, sem birtist árið 1815. En
hvað er það sem veldur skyndilegum
aldauða tegunda, bæði í sjó og á landi? Er
það samkeppni, þar sem nýjar, sterkari
eða slungnari tegundir verða sigursælar
og útrýma þeim eldri (eins og mannkynið
er nú að eyða fjölda tegunda), eða eru það
jarðumbyltingar sem breyta loftslagi,
afstöðu láðs og lagar, eða eru það ef til
vill stórfelldar náttúruhamfarir, eins og
árekstrar smástirna við jörðina?
í byrjun nítjándu aldar, þegar könnun
og rannsókn jarðarinnar var að fæðast
sem fræðigrein, komu fram tvær höfuð-
stefnur jarðfræðinnar, sem höfðu mikil
áhrif á hugmyndir manna um þróun
lífsins og hvemig tegundir líða undir lok.
Önnur stefnan nefnist catastrophism, eða
hamfarakenning, enda á hún rætur að
rekja til Frakklands, þar sem Georges
Cuvier (1769-1832) hélt l'ram þeirri
kenningu að á jörðinni hefðu orðið
margar snöggar umbyltingar (revolutions
de la surface du globe) sem hefðu haft
stórkostlegt jarðrask í för með sér og eytt
öllu lífi. Seg_ja má að upphafsmaður
þessarar stefnu hafi verið William
Whislon (1667-1752), en hann var með
þeim fyrstu sem stungu upp á að árekstrar
við smástirni eða halastjörnur utan úr
geimnum ættu stóran þátt í eyðingu og
þróun lífsins á jörðinni. A sama tíma kom
l'ram uniformitarianism, eða sístöðu-
kenningin, og var helsti frumkvöðull
hennar Englendingurinn Charles Lyell
(1797-1875), sent hélt því fram að allar
breytingar í jarðsögunni gerðust á löngum
tíma; þar væru að verki seinvirk jarðnesk
öfl. Þessi stel'na hafði þann höfuðkost að
hægt var að túlka alla meginþætti
jarðsögunnar og þróun lífsins í ljósi þeirra
jarðnesku afla sem við sjáum að verki í
dag, hægt og sígandi.
RISAEÐLURNAR HVERFA
Einn mesti útdauði lífvera á jörðu varð
fyrir 65 milljón árum og markar hann
enda krítartímabilsins og upphaf tertíer-
tímabilsins, en þá hurfu um 40% allra
tegunda lífvera í sjó (1. mynd). Þetta er há
tala, því að til þess að ein tegund deyi út
verða bókstaflega allir einstaklingar
hennar að hverfa. Auk þcssa rnikla
útdauða lífvera í sjó hvarf einnig fjöldi
plöntutegunda á landi (Spicer 1989) og
svo auðvitað risaeðlurnar, eða dinosauri,
hinar tröllauknu ófreskjur sem hurfu
skyndilega á mörkum krítar- og tertíer-
Náttúrufræðingurinn 62 (1-2), bls. 45-62, 1993.
45