Samvinnan - 01.12.1964, Qupperneq 5

KRISTJAN ELDJARN,
ÞJÓÐMINJAVÖRÐU R:
Stöng í Þjórsárdal -
fjölsóttur ferðamannastaður
Ef til vill er það að bera í
bakkafullan lækinn að fara nú
enn einu sinni að skrifa um
Stöng í Þjórsárdal, svo mikið
og víða sem þegar er búið að
rita um það efni. Og þó —
satt að segja átti Stöng merk-
isafmæli á þessu síðastliðna
sumri, því að þá voru 25 ár
liðin, frá því að hún og nokkr-
ir fleiri Þjórsárdalsbæir fornir
voru grafnir upp, því að það
var árið 1939, að gerðar voru
í Þjórsárdal víðtækustu forn-
leifarannsóknir, sem enn hafa
farið fram á íslandi. Þátttak-
endur voru auk íslendinga
fornleifafræðingar frá Ðan-
mörku, Finnlandi og Svíþjóð,
en Norðmenn gátu ekki komið
því við að taka þátt í rann-
sóknunum. Þessi samnorræni
leiðangur rannsakaði einnig
nokkuð í Borgarfirði, og fannst
þar merkilegur fornaldarbær,
ísleifsstaðir í Þverárhlíð.
Af öllum þeim rústum, sem
rannsakaðar voru, vakti Stöng
mesta athygli, og það var að
sumu leyti verðskuldað, en ekki
öllu. Rústirnar þar voru langt-
um bezt varðveittar, svo að þar
getur nú að líta skýrasta mynd
af miðaldabæ, sem nokkurs
staðar er að finna á Norður-
löndum. En aðrir staðir voru á
sinn hátt engu ómerkari, og
ber þar einkum að nefna Skelja-
staði og Skallakot. Að Skelja-
stöðum, undir Skeljafelli í
austanverðum Þjórsárdal, hafði
verið kirkjustaður hinnar fornu
byggðar, og það kom í hlut
Matthíasar Þórðarsonar þjóð-
minjavarðar að rannsaka
minjarnar þar. Með honum var
Jón prófessor Steffensen, því
að vitað var, að í kirkjugarð-
inum var fjöldi beinagrinda,
sem geymdust þar ótrúlega vel
í þurrum vikrinum, og var
þetta hið æskilegasta rann-
sóknarefni fyrir prófessor
Steffensen, sem þá var að hefja
rannsóknir sínar á fornum
beinum íslendinga. Eins og
kunnugt er, hefur hann
haldið þeim rannsóknum
áfram fram á þennan dag og
lagt fram margar og merkar
niðurstöður um mannfræði ís-
lendinga. Rannsókn bæjarrúst-
anna á Skeljastöðum reyndist
erfið og gaf minni árangur en
við hefði mátt búast, en kirkju-
garðurinn varð þeim mun
drýgri, ekki aðeins ómetanleg
mannfræðileg heimild, heldur
urðu af honum dregnar álykt-
anir um íbúafjölda í dalnum,
en það atriði kom aftur mjög
við sögu í þeim umræðum, sem
seinna urðu um aldur byggð-
arinnar og hvenær dalurinn
hefði eyðzt. Ásamt öðru stuðl-
aði sá útreikningur að þeirri
niðurstöðu, sem nú má telja ó-
yggjandi, að byggð í Þjórsárdal
hafi með öllu eyðzt eftir Heklu-
gosið 1104, hið fyrsta sem sög-
ur greina frá og að líkindum
fyrsta gos í Heklu, eftir að
land fannst og byggðist. Askan,
sem féll í þessu gosi, er hvít
líparítaska, sem enn þann dag
í dag setur mikinn svip á Þjórs-
árdal, en einmitt þetta eðli
öskunnar eða vikursins þykir
nú órækt merki þess, að gosið
hafi orðið eftir óvenjulega
langt goshlé. Prófessor Steff-
ensen sýndi fram á, að fæð
beinagrindanna í kirkjugarð-
inum á Skeljastöðum benti ó-
tvírætt í þá átt, að ekki hefði
getað verið kristin byggð í
dalnum nema tiltölulega
skamman tíma, því að vitað er
um marga bæi í dalnum, en
hins vegar engan annan graf-
reit. í garðinum á Skeljastöð-
um fundust aðeins beinagrind-
ur úr 59 manns, tvítugum og
eldri.
En hér er að vísu hængur á.
Nokkur hluti kirkjugarðsins
var blásinn niður fyrir grafar-
botn, svo að sýnt var, að bein-
in mundu eitthvað hafa ó-
drýgzt, enda var vitað að menn
höfðu einstöku sinnum farið
upp að Skeljastöðum til þess að
ná sér í mannabein, t. d. til
notkunar við nám í líffæra-
fræði. Og nú fyrir skemmstu
hefur orðið uppskátt um einn
slíkan leiðangur, sem virðist
hafa verið stórtækari en aðrir,
ef rétt er hermt. Sigurður Þór-
arinsson hefur sagt frá því í
útvarpi fyrir skömmu, að sér
hafi tekizt að afla heimilda
um, að Eiður sálugi Kvaran og
þýzkur maður að nafni Wolf-
Rottkay hafi lagt leið sína að
Skeljastöðum sumarið 1935 og
tekið þar milli 20 og 30 beina-
grindur, sem síðan voru fluttar
til Greifswald í Þýzkalandi,
þar sem Eiður Kvaran vann þá
að mannfræðirannsóknum. En
Eiður Kvaran lézt skömmu
síðar, og von bráðar kom stríð-
ið, og rækilega fyrntist yfir
þennan atburð, en furða er, að
enginn skyldi geta sagt okkur
frá þessu, sem gerzt hafði fyr-
ir aðeins fjórum árum, þegar
við vorum við fornleifarann-
sók'nirnar í Þjórsárdal. Ekki
virðist Matthías Þórðarson
hafa vitað af þessu og sjálf-
sagt ekki heldur neinn Hreppa-
maður; annars er lítt hugsan-
legt, að það hefði ekki borið
á góma, þegar farið var að
grafa á Skeljastöðum.
En þessi tíðindi, þótt sönn
reynist, hnekkja alls ekki þeim
útreikningi, sem áður var
nefndur, um íbúatölu í dalnum
að fornu, því að hægt er að
fara mjög nærri um, hversu
stór hluti af garðinum var
eyddur, og þótt þar hafi verið
þétt skipað, kemur ekki til
mála, að öllu fleira en t. d. 100
fullorðinna manna hafi verið
grafnir í Skeljastaðakirkju-
garði. Útreikningur Steffensens
er því í fullu gildi: Það er trú-
legt, að kristin byggð hafi ver-
ið í Þjórsárdal kringum eina
öld.
Svo mörg eru þau orð um
Framh. á bls. 41
Grunnteikning af bæjarhúsunum á Stöng.
SAMVINNAN 5