Samvinnan - 01.06.1972, Blaðsíða 35

Heimir Steinsson:
Lýðskóli í Skálholti
Baráttan fyrir endurreisn Skálholts-
staðar hefur nú verið háð á þriðja tug
ára. Sem kunnugt er hefur þrautseigja
þessi borið verulegan árangur. Skálholt
er risið úr rústum. Dómkirkja, staðarhús,
sumarbústaðir blasa nú við, þar sem áður
var auðn að mestu. Þessi misserin er
skólahús byggt í Skálholti.
Sjálf hugmyndin um einhvers konar
endurfæðingu Skálholts var umdeild frá
öndverðu. Sá þáttur skal ekki rakinn hér,
né heldur frekari vopnaskipti í hinni
fyrstu hríð. Þess í stað skal í rnáli því,
sem hér fer á eftir, vikið að hinum síðar
nefnda þættinum, fyrirhuguðu skólahaldi
í Skálholti. Um það ráð hefur þegar staðið
nokkur styr, og munu þó tæpast öll kurl
til grafar komin.
Hvers vegna skóli í Skálholti?
Auðvelt er að færa fyrir því almenn
rök, að Skálholt henti vel til skólarekst-
urs, svo fremi þar eigi að gera nokkuð
umfram það, sem orðið er. Staðurinn er
haganlega í sveit settur, þéttbýl héruð
á hendur tvær, en skammt til þorpa og
kaupstaða, Reykjavik ekki alls fjarri.
Af þessum sökum einum er hugmyndin
um skóla i Skálholti engin tímaskekkja.
Hafi staðhættir mælt með Skálholti sem
skólasetri fyrr meir, gera þeir það enn.
Skírskotun til fornrar vegsemdar staðar-
ins er ekki óeðlileg með söguþjóð. En
þeirrar tilvísunar er ekki brýn þörf i
þessu máli. Til þess er það alltof augljóst,
að núverandi aðstæður heimila fyllilega
efiingu menntastofnunar á þessum stað.
Þessi landfræðilega röksemdafærsla
hiekkur þó skammt, ef ekki kemur annað
til. Segja má, að flestir bæir í Árnes- og
Rangárvallasýslum gætu á þessum for-
sendum gert sömu kröfur og þær, sem nú
eru á lofti hafðar fyrir Skálholts hönd.
Hér verður því að ganga nær og leita
veigameiri raka.
Og þá er sjálfsagt affarasælast að
sleppa öllum undanbrögðum: Skálholt er
að risa að nýju sem eitt af brjóstvirkjum
íslenzkrar kirkju. Afstaða manna til Skál-
holts hlýtur mjög að mótast af afstöðu
þeirra til kirkjunnar. Viðbrögð þeirra við
skóla í Skálholti hljóta á sama hátt að
vera komin undir því, hvaða hugmyndir
þeir gera sér um hlutverk kristinnar
kirkju í menningarlífi islenzku þjóðarinn-
ar nú og framvegis. Hafi menn orðið þess
áskynja, að kirkjan hafi lokið hlutverki
sínu í sögu menningar og menntunar á
íslandi, er eðlilegt að þeir séu andvígir
skólahaldi í Skálholti. Að öðrum kosti
gæti afstöðu þeirra verið öfugan veg farið.
Ég skal ekki fjölyrða um þátt kirkjunn-
ar í sköpun islenzkrar menningar fyrr
meir. Hitt mundi hæfa betur að víkja ör-
fáum orðum að innbyrðis afstöðu fyrir-
bæranna „kirkja“ og „menning", eins og
þau er að finna i samtíð okkar, sem nú
lifum. Það verður þó að gera með ýtrasta
fyrirvara. Efnið er mikið. Því verða engin
skil gerð i stuttu máli.
Það er alkunna, að með heimsstyrjöld-
inni fyrri fóru laus tortímingaröfl, er
lengi höfðu legið falin við rætur vest-
rænnar menningar. Hér er hvorki átt við
þá eyðileggingu efnislegra verðmæta né
heldur sóun mannslífa, er styrjöldinni
fylgdi. Hversu ákaflega sem að þessu
tvennu kvað, var hitt ekki siður tilfinn-
anlegt, að hugmyndaheimar, sem lengi
hafði verið til vandað og borið höfðu að
þvi er virtist ólastanlegt ytra borð, reynd-
ust rotnir hið innra og einskis nýtir eða
verra en það.
Ástæðulaust er að orðfæra lýsingu þess-
ara hugmynda að sinni. Hitt varðar
meiru, hvað við tók að þeim gengnum:
Örvæntingarfull veraldarhyggja, uggur
andspænis tilgangsleysi mannlegrar til-
veru, tómleiki. — „Og holur rómur svarar:
Ekkert, ekkert“, — eins og sá kveður,
sem lagzt hefur dýpra en aðrir fslend-
ingar á þessari öld.
Þessu fór fram á árunum milli styrj-
aldanna. Siðari heimsstyrjöldin bætti
ekki um. Einn kunnasti geðlæknir eftir-
stríðsáranna í Evrópu kveður upp úr með
það, að okkar kynslóð eigi sér sameigin-
lega geðveilu: Við lifum í algjöru and-
legu tómarúmi. Áttamið öll eru týnd. Líf
einstaklingsins hefur til fullnustu glatað
tilgangi sinum.
Hér er fast að orði kveðið, og mun þó
tæplega ofmælt. Snemma á þessari öld
spáði þýzkur heimspekingur yfirvofandi
hruni vestrænnar menningar. Vonandi
reynist hann ekki svo sannspár sem
margt bendir til. En hitt munu flestir
geta orðið sammála um, að menning
Vesturlanda hefur um skeið verið í öldu-
dal. Sá er djúpur. Og furðu mikið myrkur
grúfir yfir djúpinu.
Ekkert vinnst með því að draga upp
einfalda mynd af flóknum vandamálum.
Sú óöld, sem hér var lýst, hefur aldrei
orðið einráð í þessum hluta heims. Marg-
vísleg ljós hafa skinið í myrkrinu. Þeir
eru ófáir, sem tekizt hefur að þreyja
þorrann og góuna við birtu jákvæðra
sjónarmiða. En það breytir ekki hinu, að
þegar litið er yfir taflborðið í heild, blasir
við ringulreið. Mörg ljós og misgóð auka
jafnvel fát þeirra, sem þar hrekjast reit
af reit.
Nú kynni einhver að ætla, að prestling-
ur sá, sem þessi orð ritar, ætli sjálfum
sér auðveldan leik. Eftir framanskráðan
heimsósóma mætti ganga krókalaust til
veiks og reyna að stugga lesandanum til
sinnaskipta og hreinnar trúar.
Svo einföld er lausnin ekki. Mér er ekki
grunlaust um, að ég stundum hafi ætlað
öðrum, lesendum eða tilheyrendum, að
láta sér nægja úrræði, sem ekki entust
sjálfum mér. Slík aðferð kynni að vera
i hópi þeirra mistaka, sem kirkjan gerir
sig seka um á örðugri öld.
Með skírskotun til þeirrar þróunar, sem
að framan getur, mætti á hinn bóginn
spyrja: Hvers höfum við þörfina á yfir-
standandi tíma? — Er ástæða til að biðja
um meiri veraldaráfergju, magnaðra til-
gangsleysi, dýpri tómleika? Er hinn holi
rómur ekki orðinn nógu holur? Er svar
hans ekki orðið nægilega kalt? Mundi
ekki rétt að staldra við og spyrja, hvort
annarra sé völ? Gæti það ekki verið ó-
maksins vert að virða fyrir sér þessi svör,
ef til eru?
Öllum þeim, sem vita vilja, er það full-
kunnugt, að kirkjan hefur um aldir varð-
35