Samvinnan - 01.06.1972, Blaðsíða 15

skatt, einskonar innflutnings-
skatt, sem rann í sérstakan
sjóð á nafni félagsmanna.
Seinnameir byrjuðu þeir svo
með stofnsjóðina. Það mun
hvergi hafa tíðkazt annarsstað-
ar í heiminum, svo ég viti. Það
er ekki fyrr en eftir 1950 sem
Svíar taka einhverskonar stofn-
sjóðsfyrirkomulag upp. Þetta er
stórmerkilegur þáttur í braut-
ryðjendastarfi Þingeyinga. Að
vísu var þetta ekki sérlega
stórt í sniðum í upphafi, en
það hjálpaði þeim til að yfir-
stíga ýmsa erfiðleika.
Jakob: Já, það er auðvitað
fyrst með stofnsjóðunum sem
kaupfélögin fara að koma sér
upp eigin fjármagni. Mig
minnir til dæmis, að það hafi
komið fram hjá Ingimar Eydal
í bókinni sem atvinnumála-
ráðuneytið eða Tryggvi Þór-
hallsson gaf út um eyfirzka
samvinnu, að þá hafi verið
komið svo, að innan fárra ára
yrði Kaupfélag Eyfirðinga
sjálfu sér nógt um fjármagn.
Það voru semsé stofnsjóðirnir
sem höfðu valdið þessu á til-
tölulega fáum árum.
Halldór: Þetta var að sjálf-
sögðu forsenda þess að hverfa
frá pöntunarfélagsforminu.
Jakob: Það var ákaflega mikil-
vægt að hafa svona mikinn af-
gang, sem var að helmingi
bundinn i stofnsjóðunum. En
þetta fé er náttúrlega orðið
mjög lítils virði nú með vax-
andi verðbólgu og vegna tak-
markaðra möguleika félaganna
til eigin fjármyndunar.
Kf. Stykkishólms, Stykkishólmi
Kf. Saurbæinga, Skriðulandi
Kf. Hvammsfjarðar, Búðardal
Kf. Króksfjarðar, Króksfjarðarnesi
Vaxtarskeið „Auðhringsstimpillinn"
Benedikt: Sigurður nefndi áð-
an, að gengið hefði vel eftir
1915. f því sambandi langar
mig til að benda á, að þessi ár,
stríðsárin og árin næst á eftir,
eru kannski timabil sem alltof
lítið hefur verið tekið eftir í
sögu samvinnuhreyfingarinnar
hér á landi. Þegar fólk sér
verzlunarbraskið á stríðsárun-
um, þegar skortur ríkir og sama
kolahrúgan hækkar í verði á
viku eða hálfsmánaðar fresti,
þá hljóp meira líf í kaupfé-
lögin heldur en nokkurntima
fyrr eða síðar. Þá byrjar Sam-
bandið að verzla, og þá eru
ráðnir til þess mennirnir sem
voru máttarstólpar þess fram-
undir seinna stríð — nema
Hallgrímur Kristinsson sem dó
snemma og löngu fyrir aldur
fram. Þá er reist Sambands-
húsið hér í Reykjavik hjá Sölv-
hól, þar sem haldið var að
járnbrautarstöð bæjarins yrði
byggð, og þá voru uppi ýmis
stór áform. Hér var semsagt
um að ræða mikið vaxtarskeið.
Á þessum árum byrjar andróð-
urinn gegn samvinnuhreyfing-
unni fyrir alvöru. Þá fara auð-
magnseigendur í landinu að
finna fyrir því, að hér er kom-
in hreyfing sem á eftir að
verða stór og máttug. Þá stend-
ur Jónas Jónsson í sínum
mestu skrifum kannski.
Erlendur: Og svo Björn Krist-
jánsson á hinn bóginn.
Benedikt: Á þessum árum var
feiknarlegur vöxtur i hreyfing-
unni. Hún var jafnvel að velta
því fyrir sér að kaupa skip.
SAM: Hún keypti part í skipi
1920, en það fórst árið eftir. —
Og svo er komið að kreppuár-
unum milli 1930 og 1940; hvern-
ig reiðir hreyfingunni af á því
skeiði?
Benedikt: Sókninni var haldið
áfram. Gefjun er keypt 1930 og
aðrar verksmiðjur á Akureyri
á árunum þar á eftir.
Jakob: Á fyrri kreppuárunum,
þ. e. a. s. 1921—25, er það verð-
fallið á innlendu vörunum, sem
veltir öllu um hrygg. Þá helzt
verð á erlendum vörum óbreytt
eða hækkar, en innlendar vörur
verða svo að segja verðlausar.
Þá hefst skuldasöfnun hjá
bændum á nýjan leik — og þá
við kaupfélögin, en ekki sel-
stöðukaupmennina.
Benedikt: Þá fór Hallgrímur
Kristinsson um allt land og
heimsótti hvert einasta kaup-
félag til að reyna að herða
menn upp.
Erlendur: Hann vildi leysa
vandann með því að minnka
neyzluna, og ég held það sé
mjög eftirtektarvert. Nú eru
allir, sem verzlun stunda, að
reyna að selja meira og meira,
hvernig sem ástandið er. í því
sambandi verðum við náttúr-
lega að gera okkur grein fyrir
því, að þjóðfélagið er orðið allt
annað en það var þá — nú bú-
um við í neyzluþjóðfélagi.
SAM: Hvenær var það, sem
Sambandið og samvinnuhreyf-
ingin fengu á sig „auðhrings-
stimpilinn“, sem mér hefur
ævinlega komið svo einkenni-
lega fyrir sjónir? Þetta heyrðist
oft fyrr á árum, en virðist eitt-
hvað hafa minnkað uppá síð-
kastið.
Erlendur: Það var eftir seinni
heimsstyrjöld, þegar öll nýju
fyrirtækin voru sett á stofn og
nýjar deildir myndaðar í Sam-
bandinu: Skipadeild, Véladeild,
Samvinnutryggingar, Sam-
vinnusparisjóður o. s. frv.
Adda Bára: Það var kannski
ekki óeðlilegt að þessi hugmynd
kæmi upp í tengslum við fyrir-
tæki einsog Regin. Þá fór Sam-
bandið útí það að stofna hluta-
félög, og það stofnar hlutafé-
lag til að geta orðið þátttakandi
í öðru og stærra hlutafélagi,
sem er fslenzkir Aðalverktakar.
Þetta fyrirtæki verður siðan
mjög tengt aðalfjármálavald-
inu í landinu og fæst við það
að vinna fyrir herinn. Það fer
i það sem jafnan hefur verið
kallað „hermang“, og það var
að mínu viti reginskyssa að
stofna hlutafélagið Regin.
Jakob: En það var samt sem
áður eðlilegt, að þessir menn,
sem sáu að hreyfinguna alla
vantaði peninga, vildu vera
þátttakendur í þeim fram-
kvæmdum, sem búizt var við
að skiluðu miklum hagnaði. Því
átti sá hagnaður eingöngu að
vera bundinn við þá menn sem
voru spekúlantar og höfðu ekki
eftir neinu öðru að sækjast en
því sem kom þeim persónulega
í hag?
Adda Bára: Mér finnst það ekki
eðlilegt, einkum ef við horfum
á söguna. Samvinnuhreyfingin
er fyrst og fremst málsvari al-
þýðu manna gegn fjármála-
valdinu, og það verður hún að
halda áfram að vera. Hún má
ekki tengjast þessu stóra og
sterka fjármálavaldi, sem hún
er sköpuð til að berjast gegn.
Ég get líka nefnt félög einsog
Olíufélagið h.f. Mér finnst að
Sambandið hafi líka gert rangt
í því að stofna félag í þessu
formi. Þarna er um að ræða
hlutafélag, og lögin eru með
þeim hætti, að einungis þeir
sem eru persónulega hluthafar
i félaginu, eiga þar hlutabréf
sjálfir, geta farið með umboð
Sambandsins, er það ekki rétt
skilið?
Jakob: Þeir þurfa ekki að eiga
neitt sjálfir persónulega.
Erlendur: Ef við vikjum örlítið
nánar að Reginsmálinu, sem
Adda Bára minntist á, þá var
ég ekki sjálfur kominn til Sam-
bandsins þegar Reginn var
stofnaður, en ég veit svolítið
um, hvað þá vakti fyrir for-
ráðamönnum Sambandsins. Þá
hugðist Sambandið fara útí að
byggj a strengjasteypuhús og
hafði staðið í sambandi við hol-
lenzkt fyrirtæki um framleiðslu
slíkra húsa. Ég veit því ekki bet-
ur en Reginn hafi verið stofn-
15