Samvinnan - 01.06.1972, Blaðsíða 50

Kristján Árnason:
Inngangur
að
heimspeki
Seinni hluti
Descartes
Hegel
Við höfum nú í stórum dráttum reynt að
gera grein fyrir ytri stöðu heimspekinnar
á hinum ýmsu tímabilum sögunnar, með
það í huga að heimspeki verður til i sögu-
legu samhengi, enda hlýtur hugsun heim-
spekingsins að mótast af stöðu hans í
þjóðfélagi síns tíma. Ekki svo að skilja,
að innihald heimspekinnar sé aðeins end-
urspeglun þeirra þjóðfélagshátta, sem
hún sprettur úr, þvi í rauninni kemur
heimspekin fram sem sjálfstæður aðili
gagnvart hinum þjóðfélagslega veruleika
og hefur mátt til að umbreyta honum og
móta hann upp að vissu marki. Hins veg-
ar má segja, að heimspekin sé háð vissum
grundvallarhugmyndum, sem geti verið
forheimspekilegs eða trúarlegs eðlis, og
ef við segjum, eins og við gerðum hér að
ofan, að innihald heimspeki sé það, að
maðurinn gefi heiminum og sjálfum sér
innan hans merkingu, en á þessari merk-
ingu grundvallist siðferðis- og þjóðfélags-
hugmyndir hans, þá getum við enn skipt
sögu heimspekinnar niður í tímabil eftir
því, á hvaða grundvallarhugmyndum
heimspekikenningar eru reistar í það og
það skiptið. Og við getum enn talað um
forn-griska heimspeki, sem er byggð á
hugmyndinni um heiminn sem kosmos,
það er guðlegri skynsemi gætt samræmi
eða skipulag; miðaldaheimspeki, þar sem
heimurinn fær merkingu út frá kristinni
guðshugmynd sem sköpunarverk; og loks
heimspeki nýaldar, sem á upphafspunkt
sinn í vitund mannsins sjálfs, og þar sem
heimurinn fær þá merkingu að vera við-
fangsefni vísindalegrar og útreiknandi
hugsunar, en sú heimspeki mætti flokk-
ast undir húmanisma eða mannhyggju.
En áður en við freistum þess að varpa
ljósi á einkenni þessara tímabila hvers
um sig, þá er ekki úr vegi að reyna að
útlista nánar, hvað átt er við með þvi að
„gefa heiminum merkingu". Ætla mætti,
að merking jafnmikið notaðs orðs og
„heimur“ ætti að vera einföld og öllum
augljós. Við þykjumst að minnsta kosti
vita, um hvað við erum að tala, þegar við
segjumst vera „fædd inn í þennan heirn",
þótt við eigum erfitt með að segja hvað-
an, þvi það er eins og þetta „hvaðan“
hljóti á einhvern hátt að vera innan
heimsins, sem umlykur það, sem er. Og
eins þykjumst við viss um, að hlutirnir
„séu í heimi“, þótt við komumst i vanda,
ef við ætlum að hugsa okkur endamörk
þessa íláts ins mikla í tíma og rúmi og
getum hvorki hugsað okkur hann sem
endanlegan né óendanlegan í tíma og
rúmi án mótsagna. Heimur er ekki hug-
tak, sem við höfum úr reynslunni, því
hann hlýtur að ná út fyrir alla mannlega
reynslu, en hins vegar er heimur forsenda
hennar, því hinir einstöku hlutir birtast
okkur „i heimi“, þ. e. við sjáum þá alltaf
i einhverju heildarsamhengi, sem er ein-
hvers konar sjóndeildarhringur okkar
sjálfra, og ef betur er að gáð, höfum við
ávallt gefið þessu heildarsamhengi — eða
fengið gefna — ákveðna merkingu, og
þannig getum við séð, að í upphafi vest-
rænnar heimspeki, hjá Forn-Grikkjum,
hafði þetta hugtak, heimur, talsvert aðra
merkingu en nú, og við getum séð, að þar
lifir enn hin forna heimskennd goðsög-
unnar í hugmyndinni um kosmos, sem
þýðir upphaflega skipulag eða regla og
er andstæða við kaos eða ringulreið.
Sú merking, sem við leggjum dagsdag-
lega í orðið heimur og við teljum vísinda-
legs uppruna eins og sjónvarpstækið okk-
ar, á hins vegar ætt sína að rekj a til sköp-
unarsögu Biblíunnar, til hugmyndarinn-
ar um sköpun hlutveruleikans úr engu og
að honum hafi verið sett lög ofan frá, sem
hann hlýðir blint líkt og klukka úrsmiði.
En Forn-Grikkir hugsuðu sér þennan
merkisatburð, upphaf heimsins, á allt
annan hátt, sem sé þann, að ringulreið
frumefnisins, kaos, víki fyrir skipulagi og
reglu, kosmos. Við sjáum, að hinn skap-
andi eða öllu heldur niðurskipandi mátt-
ur er falinn innan frumefnisins sjálfs,
ekki utan þess eða ofan, og þegar t. d.
einn spekingur segir vatnið upphaf ails,
þá er honum vatnið annað og meira en
það sem vísindamenn kalla HaO. Enda
kemur og fram snemma í grískri sögu
hugtakið Iogos, en það er sú skynsemi,
sem býr að baki alls hins sýnilega og ræð-
ur rás heimsins. Þau lögmál, sem ríkja í
náttúrunni, eru því ekki eðlisóskyld þeim,
sem rikja í mannlegu lifi, og okkur kemur
ekki á óvart að heyra notuð hugtök úr
mannlegu réttarfari til að skýra það, af
hverju hlutirnir verði til og glatist. Mað-
urinn sjálfur og hugsun hans verða aldrei
andstæður hlutveruleikans eða náttúr-
unnar; sem mikrokosmos eða smáheimur
endurspeglar hann stórheiminn eða
makrokosmos, og andstæður eins og hug-
hyggja og efnishyggja koma þvíekki raun-
verulega fram fyrr en á seinni timum.
Þegar t. d. einn heimspekingur telur and-
ann eða nous upphaf alls, þá er það ekki
í skilningi seinni tíma hughyggju, að leiða
megi hinn ytri veruleika út frá vitundinni,
heldur er hugurinn eða nous frá öndverðu
hugsaður sem alheimsafl, og eins, þegar
aðrir heimspekingar tala um, að sálin sé
efniskennd, þá verður að hafa það í huga,
að sú staðhæfing felur ekki i sér, að lög-
mál sálarlífsins séu vélræn, í skilningi
efnishyggju siðari tima. Maðurinn er
einn þáttur alheimsins, og það hvarflar
sízt að honum að líta á sig sem herra
náttúrunnar og yfirbjóðara eins og síðar
meir, enda telur hann margt innan nátt-
úrunnar sér æðra, t. d. stjarnheiminn, og
dyggð hans fyrst og fremst sú að lúta lög-
um þessa skynsemi gædda heims.
Pólar grískrar heimspeki
Hinir andstæðu pólar í grískri heim-
speki verða þvi ekki maður og heimur,
hugur og hlutveruleiki, subjekt og objekt,
heldur verður spennan milli hins for-
gengilega og hins varanlega, hins stund-
lega og hins eilífa, hins einstaka og hins
almenna, milli þess sem verður og þess
sem er, og þessi spenna nær hámarki í
kenningum Platons um heim frummynd-
anna, sem þessi sýnilegi heimur sé aðeins
endurskin af. Á þessari andstæðu er og
hin forna siðfræði grundvölluð; hún bygg-
50