Samvinnan - 01.02.1977, Blaðsíða 15

FYRIR DAGA SAMBANDSINS
Samtök gegn selstöðuverslun
Um miðja nítjándu öld, og enda lengur, var svonefnd
selstöðuverslun ráðandi í viðskiptum íslendinga, verslan-
irnar flestar útibú danskra eða hálfdanskra fyrirtækja og
víðast ein og tvær við hverja höfn svo að einokunar gætti
mjög. Verslunin fór meira um Danmörku en markaðsað-
stæður réttlættu því að viðskiptasambönd skorti við önnur
lönd. íslendingar urðu að lúta i auðmýkt kaupmönnum og
faktorum þeirra og áttu óhægt með að gæta réttar síns og
hagsmuna. Samkeppnisbragð kaupmanna var það helst að
hleypa mönnum í skuldir og tryggja sér þannig viðskipti
þeirra. Vöruskiptaverslun var alráð og kaupmenn naumast
fáanlegir til að kaupa afurðir landsmanna fyrir reiðufé,
enda peningar lítt í umferð. Meðferð afurða var mjög áfátt
og búðarvaran óvönduð að sama skapi.
Áhugi á umbótum í verslunarefnum breiddist út um land-
ið, ekki síst fyrir brýningar Jóns Sigurðssonar forseta. Lengi
vel sáu menn þó ekki önnur ráð en ýta undir samkeppni
kaupmanna með því að leita tilboða þeirra á víxl og laða
lausakaupmenn á hafnimar til samkeppni við fastaversl-
anir. Oft reyndu samsveitungar að standa saman um slíka
verslunaraðferð, og um hana mynduðu bændur í Háls- og
Lj ósavatnshreppum í Þingeyj arsýslu samtök með lýðræðis-
sniði og allvíðtæku markmiði árið 1844; má telja það fyrsta
vísi samvinnuhreyfingar á íslandi. Áþekk félög störfuðu
síðan lengri eða skemmri tíma í ýmsum byggðarlögum.
Ekki var það fyrr en um 1870 að íslendingar reyndu með
samtökum að taka verslun sína í eigin hendur og sniðganga
með öllu selstöðuverslanirnar. Þá hófu starf tvö mikil versl-
unarfélög, Félagsverslunin við Húnaflóa (sem einnig versl-
aði við Skagafjörð) og Gránufélagið (sem mest umsvif hafði
við Eyjafjörð og á Austurlandi). Þau voru samtök bænda,
stofnuð í félagslegum tilgangi, en í hlutafélagsformi og ráku
verslun sína með líku sniði og kaupmenn. Félagsverslunin
leið brátt undir lok, en Gránufélagið missti eðli félagsmála-
hreyfingar og komst á vald dansks heildsala. Þannig mis-
tókst þessi glæsilega tilraun til að koma versluninni á fé-
lagslegan grundvöll, en þess var skammt að bíða að breytt-
ar aðstæður kölluðu fram nýjan vísi, sem minna lét yfir
sér í fyrstu en átti þó meiri framtíð fyrir sér.
„Hlutabréf" í Kaupfélagi Þingeyinga frá um 1890. „Hlutaféð" var raun-
ar aðeins inntökugjald í félagið, notað til að koma upp verslunarhúsi
þess. Af því var enginn arður greiddur, og atkvæðisrétt höfðu allir fé-
lagsmenn jafnan, hvort sem þeir lögðu fram einn hlut eða fleiri.
Benedikt Jónsson á Auðnum, Jakob Hálfdánarson og Pétur Jónsson á
Gautlöndum (um 1896).
Fyrsta kaupfélagið
Um 1880 kvað orðið allmikið að sauðakaupum Breta frá
íslandi. Bændur fengu sauðina greidda í reiðufé, en annars
hafði afurðasala þeirra mest verið fólgin í vöruskiptum.
Þessi nýfengnu peningaráð notuðu framtakssamir menn til
þess að panta ýmsar vörur beint frá útlöndum, oft nokkrir
í félagi.
Sumarið 1881 höfðu Þingeyingar tekið sig saman um að
selja sauði sína milliliðalaust skoskum kaupmanni er sótti
þá til Húsavíkur. Þá voru vörupantanir þeirra einnig orðn-
ar stórfelldari en áður. Jakob Hálfdánarson bóndi á Gríms-
stöðum í Mývatnssveit var helsti forgöngumaður um hvort
tveggja. Hann fann að almennur áhugi var á auknum pönt-
unarviðskiptum, enda hægara um hönd þegar þau tengdust
beinu sauðasölunni. Til þess þurfti starfsmann og aðstöðu
á Húsavík, og var Jakob fús að takast það starf á hendur,
en aðeins í umboði lýðræðislegs félagsskapar bændanna
sjálfra. Beitti hann sér því fyrir stofnun Kaupfélags Þing-
eyinga sem ákveðin var á fundi að Grenjaðarstað 26. sept-
ember og frá henni gengið að Þverá í Laxárdal 20. febrúar
1882.
Kaupfélag Þingeyinga þróaðist ört, bæði að verkefnum
og skipulagi. Það hóf sjálft að senda afurðir til útlanda í
umboðssölu fyrir félagsmenn. Það kom upp vörubirgðum
til sölu að vetrinum og hóf að versla með ópantaðar vörur
í söludeild svo að félagsmenn mættu vera með öllu óháðir
viðskiptum við kaupmannsverslanir. Deildir félagsins fengu
ríka ábyrgð og sjálfstæði hver um sig, en jafnframt var
traustlega búið um stjórn félagsins sjálfs. Hafin var út-
gáfa handskrifaðs félagsmannablaðs, Ófeigs. Nokkur byrj-
un varð á myndun sjóða til tryggingar starfseminni, en
meginreglan var þó sú, eins og í öðrum íslenskum kaupfé-
lögum, að leggja aðeins á vöruna fyrir beinum kostnaði og
hafa að miklu leyti lánsfé í veltunni.
Kaupfélag Þingeyinga varð að mörgu leyti leiðandi félag
íslensku samvinnuhreyfingarinnar, ekki síst vegna þess að
þar kom brátt til forustu sveit manna sem hóf samvinnu-
stefnuna til öndvegis sem þjóðfélagshugsjón og barðist fyrir
útbreiðslu hennar á þeim grundvelli, menn eins og Pétur
á Gautlöndum, Benedikt á Auðnum og Sigurður í Ystafelli.
Einmitt frá þessum hópi kom frumkvæðið að stofnun Sam-
bandsins 1902.
n