Samvinnan - 01.02.1977, Síða 16

Uppskipun á Húsavík um aldamót, dæmigerð fyrir hafnaraðstöðu víða
um land á fyrstu áratugum kaupfélaganna.
Áratugur sauðasölufélaganna
Á fyrstu starfsárum Kaupfélags Þingeyinga höfðu bænd-
ur í ýmsum héruðum nokkurt samstarf um vörupantanir
með fjártökuskipum, og leið ekki á löngu uns eiginlegur
kaupfélagsskapur tók að breiðast út um landið. Festi hann
einkum rætur í hinum fjölbyggðari sveitahéruðum.
Hús Kaupfélags Þingeyinga til vinstri Jaðar, reistur 1883, viðbygg-
ingin til hægri byggð 1902.
Fyrir bein áhrif frá Kaupfélagi Þingeyinga voru stofnuð
áþekk félög í grannhéruðum á báða bóga, Kaupfélag Ey-
firðinga 1886, Kaupfélag Svalbarðseyrar 1889 (áður hluti
af K.Þ.) og Kaupfélag Norður-Þingeyinga 1894.
Skagfirðingar og Austur-Húnvetningar höfðu stofnað
Vörupöntunarfélag Húnvetninga og Skagfirðinga 1884 og
upp úr því eiginleg kaupfélög, Kaupfélag Skagfirðinga 1889
(forgöngumaður Ólafur Briem á Álfgeirsvöllum) og Kaup-
félag Húnvetninga 1895 (að frumkvæði Þorleifs Jónssonar
á Syðri-Löngumýri).
Á Austurlandi voru lausleg samtök um vörupöntun einnig
undanfari Pöntunarfélags Flj ótsdalshéraðs sem stofnað var
1886 (að forgöngu Jóns Bergssonar síðar á Egilsstöðum).
Á Suðurlandi gekkst Páll Briem fyrir stofnun Kaupfélags
Stokkseyrar (1891) sem hafði mikil viðskipti í Rangárvalla-
sýslu og nokkur í Árnessýslu. En á Suðausturlandi og við
Faxaflóa verða eyður í samvinnuverslun þessa tímabils.
Vestur í Dölum var Torfi Bjarnason í Ólafsdal forustu-
maður í flestum málum, og varð hann, næst Þingeyingun-
um, áhrifamestur samvinnufrömuður fyrir aldamót. Hann
stofnaði Verslunarfélag Dalasýslu 1886, og teygðist það á
næstu árum yfir Strandasýslu, Vestur-Húnavatnssýslu og
hluta af Barðastrandarsýslu og Snæfellsnessýslu.
Þá er ótalið af hinum elstu samvinnufélögum Kaupfélag
ísfirðinga, stofnað af Skúla Thoroddsen 1888, sem hafði
þá sérstöðu að vera félag sjávarbænda sem seldu saltfisk en
ekki sauði.
Þannig breiddist samvinnuverslunin ört út um 1886 og
var yfirleitt í sókn næsta áratuginn. Þó var það aðeins Kaup-
félag Þingeyinga sem stofnaði söludeild og leitaðist við að
vera félagsmönnum sínum einhlítt til viðskipta; annars
staðar versluðu kaupfélagsmenn að hluta til við kaupmenn.
Félögin höfðu viðskipti sín langmest við England þar sem
Louis Zöllner var umboðsmaður þeirra og lánardrottinn,
gegndi að vissu leyti hlutverki samvinnuheildsölu. Félögin
tóku afurðir í umboðssölu og útveguðu vörur við kostnaðar-
verði; höfðu félagsmenn jafnan mikinn hag af pöntunar-
versluninni miðað við verðlag kaupmannsverslana.
Þrengingaskeið
Nær árslokum 1896 lögðu Bretar þær hömlur á innflutn-
ing lifandi sauðfjár að því varð að slátra í sóttkví þegar
eftir uppskipun, en venja hafði verið að beita því um stund
á enska haga eftir ferðavolkið. Gerði þetta sauðasöluna lítt
arðbæra næstu ár og olli afurðasölukreppu í íslenskum
landbúnaði sem stóð í u. þ. b. áratug.
íslenskir sauðir í enskum haga. Maðurinn til hægri er Louis Zöllner,
lunboðsmaður flestra kaupfélaganna fram til fyrri lieimsstyrjaldar,
og næstur honum Jón Vídalin, starfsmaður hans á íslandi og um
skeið meðeigandi.
12