Samvinnan - 01.02.1977, Qupperneq 24

SAMBANDIÐ 1917—1921
Upphaf heildsölu og verðfallsár
1917
Sambandið setti á stofn aðalskrifstofu og heildsölu í Reykja-
vík. Hallgrímur Kristinsson var ráðinn framkvæmdastjóri
(fyrstur manna því að áður hafði formaður Sambands-
stjórnar haft framkvæmdastjórnina með höndum í hjá-
verkum).
Lögum Sambandsins var breytt: komið á samábyrgð aðildar-
félaganna á skuldbindingum Sambandsins; innbyrðis sam-
ábyrgð gerð að skilyrði fyrir aðild samvinnufélags að Sam-
bandinu; tryggður réttur Sambandsins til að kanna hag,
reikninga og starfshætti aðildarfélaga; og settar reglur um
myndun varasjóðs og stofnsjóðs Sambandsins með hlið-
stæðum hætti og í einstökum félögum; allt miðaði þetta að
því að tryggja fjárhag og lánstraust Sambandsins þegar það
sneri sér meira en áður að innkaupum fyrir kaupfélögin.
Vegna stríðsins beindust vörukaup íslendinga mikið vestur
um haf. Sambandið stofnaði skrifstofu í New York undir
stjórn Guðmundar Vilhjálmssonar. Landsverslun sá að
miklu leyti um vörukaup frá útlöndum, og dró það úr verk-
efnum Sambandsins.
Útbreiðsla samvinnuverslunar
Mörg kaupfélög voru stofnuð á árunum 1918 til 1920
og gengu flest í Sambandið þegar í stað. Var raunar
ólíkt hægara að koma á fót kaupfélögum nú þegar leita
mátti til Sambandsins með flest viðskipti og njóta þar
um leið leiðbeininga og félagslegs stuðnings. Einnig
gengu mörg eldri kaupfélög í Sambandið á þessum
árum.
Á þeim árum þegar Sambandið sinnti mest afurða-
sölu stóðu þau félög utan við það sem einkum voru
sölufélög, bæði þéttbýliskaupfélög, sem að vísu voru
enn fá og smá, og héraðskaupfélög sem störfuðu við
hlið sérstakra sláturfélaga. Þannig höfðu kaupfélögin
á Hvammstanga og Sauðárkróki gengið úr Samband-
inu en sláturfélög komið í staðinn. Þau gengu nú í
Sambandið á ný ásamt kaupfélögum Skaftfellinga,
Eyfellinga og Grímsnesinga á svæði Sláturfélags Suð-
urlands. Einnig gengu í Sambandið kaupfélög kaup-
staðarbúa í Reykjavík, Vestmannaeyjum, á Seyðis-
firði og Akureyri svo og kaupfélög í ýmsum smærri
þorpum á Austur- og Vesturlandi.
Um þessar mundir varð samvinnuverslun almenn í
Austur-Skaftafellssýslu og austanverðri Rangárvalla-
sýslu, þar sem kaupfélög höfðu ekki starfað áður,
svo og á Snæfellsnesi, Vestfjörðum og Austfjörðum,
þar sem hún hafði átt erfitt uppdráttar eftir krepp-
una 1907. Var nú svo komið að langflestir landsmenn
áttu kost á að versla í kaupfélagi.
Ritdeilur hófust milli samvinnumanna og kaupmannasinna.
Fimm kaupfélög gengu í Sambandið, öll á Norðurlandi.
Sigurður Jónsson varð ráðherra, og tók þá Jónas Jónsson
frá Hriflu við ritstjórn Tímaritsins.
Sigurður gerði breytingar á stjórn Landsbankans til að
tryggja að samvinnufélög nytu þar hliðstæðrar fyrirgreiðslu
og einkafyrirtæki.
1918
Utanríkisverslunin var nú að mestu komin í hendur ríkisins,
Landsverslunar og Útflutningsnefndar, svo að verkefni
Sambandsins þurru í bili.
Kaupfélögum landsins tók að fjölga allört, en aðeins eitt
gekk í Sambandið á árinu; þremur umsóknum var hafnað
vegna ófullnægjandi samábyrgðar.
Keypt var lóðin undir Sambandshúsið í Reykjavík.
Haldið var þriggja mánaða samvinnunámskeið í Reykjavík,
og í desember hófst annað námskeið lengra; er þetta talið
stofnár Samvinnuskólans.
Heimsstyrjöldinni lauk í nóvember.
1919
Hagur samvinnufélaganna hafði verið allgóður á striðsár-
unum og batnaði enn 1919. Verðlag var ört hækkandi, eins
og undanfarin ár, en íslenskar búsafurðir hækkuðu mun
meira en aðfluttar vörur.
Sambandið tók við miklu af viðskiptum kaupfélaganna og
náði happasölu á gærum í Bandaríkjunum og á saltkjöti í
Noregi (en þangað hafði saltkjötssalan beinst á stríðsár-
unum og hélst svo meðan saltkjöt var flutt út að ráði).
Heildsala Sambandsins hófst nú fyrst að marki.
Garnastöðin í Reykjavík, byggð 1924, en garnahreinsun hófst í Reykja-
vík 1919 að tilhlutan Sambandsins.
V-
20