Andvari - 01.01.1952, Page 40

36
Þorkell Jóhannesson
ANDVARI
sinn, þótt einveldi sé á fót komið. Hnignunin heldur áfram, þang-
að til svo er komið, að við blasir algert fjárhagslegt hrun um alda-
mótin 1700. Breyting sú, er smátt og smátt verður á viðhorfi
ríkisstjómarinnar til þjóðfélagsmála almennt á öndverðri 18. öld,
leiðir svo til þess undir miðja öldina, að hafizt er handa um til-
raun til umbóta á atvinnuefnum þjóðarinnar, enda eru forustu-
menn hennar þá vaknaðir og viðbúnir að færa sér þetta nýja við-
horf í nyt og beita kröftum sínum að umbótastarfinu með djörf-
ung og atfylgi.
Það mun mega kalla tákn tímanna, að fyrstu beinu aðgerðir
stjórnarinnar til viðréttingar íslenzku þjóðinni beindust að því
að láta rannsaka skóla- og kirkjumál og koma þar á betri skipan.
Reyndar var því sízt að neita, að ýmsu var áfátt um þau efni, en
fáum mun þó sýnast, að þar hafi skórinn kreppt fastast að. Hér
er ekki unnt að ræða neitt urn sendiför þeirra Jóns Þorkelssonar
og Harboes hingað til lands og dvöl þeirra hér 1741—45, en því
er þessa minnst hér, að Skúli Magnússon telur skýrslu Harboes
til stjómarinnar eftir íslandsdvöl sína til þeirra atvika, er greiddu
fyrir stofnun innréttinganna. Hér ber og að nefna stofnun Vís-
indafélagsins danska 1742, en að þess hvötum og með atbeina
Holsteins greifa, aðal-ráðgjafa Kristjáns konungs VI., lét stjórnin
senda amtmanni hér spurningalista varðandi landið og náttúru
þess, og skyldi hann láta hina hæfustu menn í landinu svara þess-
um spumingum, en þau svör gætu síðan orðið uppistaða í all-
ýtarlegri landlýsingu. Árangurinn af þessari fyrstu gagngerðu til-
raun til þess að afla sér vitneskju um náttúru landsins og hagi
landsmanna í einstökum greinum varð að vísu minni en vonir
stóðu sjálfsagt til. Líklega varð sá árangurinn mestur, að mönnum
varð Ijósara en áður, hversu nauðalítið þeir vissu um landið, og
fýsti enn meira en áður að kynnast því betur, enda varð þess nu
skammt að bíða, að Vísindafélagið gengist fyrir sendiför þeirra
Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar 1752—57. En því get
ég hér um hinar svokölluðu sýslulýsingar, er spruttu af eftirgrensl-
an Vísindafélagsins 1743, að Skúli Magnússon telur, að tiltekið