Andvari - 01.01.1952, Blaðsíða 38

34
Þorkell Jóhannesson
ANDVA13I
skýrir einstaka drætti þessarar myndar. Mannfjöldinn var rúm 50
þúsund. Við vitum með vissu, að sú tala fór niður fyrir 40 þús.,
líklega ofan í tæp 36 þús., fáum árum síðar, í stórubólu. Efna-
hag og atvinnu í landinu er þá svo farið, að rúmlega 15% af
landsmönnum, eða nær 6. hver maður, eru förumenn eða sveitar-
ómagar, margt af þessu fólk á góðum starfsaldri. Þetta er sjúkt
þjóðfélag, um það þarf ekki að efast. Og það verður að segja
hverja sögu eins og hún gengur, þótt misjafnt láti í eyrum. Það
er ekki sendiferð Gottrúps, taxtinn frá 1702 eða aðgerðir Arna
Magnússonar og viðleitni stjórnarinnar til þess að laga ögn verzl-
unarkjörin, sem leysti bezt þjóðfélagslegan vanda Islendinga á
öndverðri 18. öld, heldur hin mikla drepsótt, stórabóla. Jón Espólín
segir, að ein hin versta plága landsins, holdsveikin, hafi næstum
því horfið úr landinu við bóluna. Það ræður af líkum, þótt bein
gögn skorti reyndar um þetta, að allur fjöldinn af vesælasta fólk-
inu hafi orðið sóttinni að bráð. Reyndar er víst, að bólan felldi
líka margt af mannvænlegu og heilbrigðu fólki. En af mannfall-
inu í bólunni leiddi það beinlínis, að um sinn varð nóg þörf fyrir
allt vinnufært fólk við gagnleg störf og binum gífurlega þunga af
framfærslu förumanna og vinnufærra ómaga létti að mestu af
landsbyggðinni um alllangt árabil. Annálar herma um árið 1709,
seinasta lDÓluárið: „Yfirferðafólk var nærri ekkert, því allt var til
vista tekið eða á býli sett, sem staflaust gat gengið". Þá má telja
það allglöggan vott um breytta bagi, að annálar nefna ekki mann-
felli eða bjargarskort til neinna muna í 40 ár, eða á árunum 1707—
1747, og var þó árferði misjafnt og stundum mjög áfellasamt. En
þessi ,,bati“, ef svo inætti kalla, hlaut að verða skammgóður. Enga
vitringa eða spámenn þurfti til að sjá, að hér var ekki allt með
felldu. Hvarvetna blöstu hnignunarmerkin við í eyddurn býlum,
hrörnandi mannvirkjum, kyrrstöðu athafnalífsins og fátækt og
umkomuleysi fólksins, þótt af slarkaðist um sinn. Þegar stundir
liðu fram og fólki fjölgaði af nýju, hlaut að sækja í svipað horf
og áður um atvinnubrest, hungurvist og verðgang fjölda manns,
nema mikil breyting yrði á atvinnukjörum þjóðarinnar.