Fálkinn - 18.04.1966, Blaðsíða 36

• Fyrirburðir________
Framh. aí bls. 12.
til sé fólk sem komi alls ekki
auga á listrænt markmið
þeirra. Þannig hefur það iðu-
lega komið fyrir, að menn hafa
séð í þeim pólitískan tilg'ang
í stað þess listræna. Einn fyrir'
burðurinn er e. t. v. sagður
geta orðið kommúnistum til
framdráttar, annar fær fasista-
stimpil og sá þriðji á að vera
gegnsýrður amerískum áróðri.
En allir eru þeir þó byggðii
upp á svipaðan hátt: notaðir
eru venjulegir hlutir og tæki
úr daglegu lífi til einhvers
óvenjulegs verknaðar.
Á hinn bóginn hefur það
líka komið fyrir, að stjórnmála-
starfsemi hefur verið álitin
fyrirburður, eins og þegar
Gúnther Grass fór í kosninga-
leiðangur. En hvort tveggja er
jafnfjarri lagi, enda er fyrir-
burður list fáránleikans og vit-
leysunnar, en stjórnmálin, eins
og allir vita, byggja á notkun
vits og skynsemi.
Til skamms tíma hefur fyrir-
burðastefnan í Þýzkalandi aðal-
lega þróazt í hinum glaðværu
Rínarlöndum, en upp á síðkast-
ið hafa fyrirburðir náð miklum
vinsældum í Berlín, og er hún
orðin höfuðborg fáránleikans.
Þar var í júní
1965
flutt sónata nokkuð sérstakrar
gerðar af Kóreumanninum
June Paik. Þar sat kviknakin
stúlka að nafni Charlotte Moor-
mann í plastpoka og spilaði á
knéfiðlu.
List hinna „lifandi mynda"
rj'ður sér nú til rúms víða um
lönd, og áhangendur hennar
verða stöðugt fleiri. Hér á ís-
landi er hún nær óþekkt fyrir-
brigði. Þó fengum við smá-
vegis forsmekk af henni þegar
Kóreumaðurinn og knéfiðlu-
stúlkan hans voru á ferðinni
í Reykjavík á sínum tíma. En
eftir undirtektunum að dæma,
sem þau fengu, fann fyrirburða-
stefnan lítinn hljómgrunn hjá
íslendingum.
Hins vegar munu ungir lista-
menn hér á landi hafa fengið
áhuga á „pop“listinni, sem
kannski mætti kalla oft-list
(list oft notaðra hluta), og hafa
gert listaverk i þeim dúr, En
oft-listin er eins konar kyrra-
lífsútgáfa af fyrirburði. Þá er
ýmsum algengum hlutum eða
drasli, t. d. töppum af kók-
flöskum, brauðhleifum og úr-
klippum úr myndasögum, rað-
36 FÁLKINN
að saman i ákveðnu samræmi,
þannig að úr verði ,,mynd“.
Nýjasta þróun fyrirburða-
stefnunnar í Þýzkalandi er sú,
að bókaútgefandinn H. M.
Ledig-Rowohlt hefur hafið máls
á því, að nú verði farið að
gefa út fyrirburðabækur, ætl-
aðar nýtízkulegu nútímafólki
til aflestrar. Hvort hann lætur
sitja við orðin tóm, er svo
eftir að vita.
Segja má, að saga fyrirburð-
anna sé orðin nokkuð löng, ef
„gömlu mennirnir“ eru taldir
með, en það eru dadaistarnir,
sem þegar eftir heimsstyrjöld-
ina fyrri stóðu fyrir samkund-
um í fyrirburðastíl. Á þessu ári
1966
ætla þeir að kalla saman al-
þjóðaþing sitt í Þýzkalandi, og
verður þar háð keppni milli
gömlu Dadaistanna og ungu
mannanna með fyrirburðina.
Verður það vafalaust stærsti og
mesti fyrirburður, sem um get-
ur.
En hvað sem öðru líður er
það staðreynd, að fyrirburða-
stefnunni eykst fylgi víða um
lönd, og sá hópur fólks stækk-
ar stöðugt, sem tekur fyrir-
burðina alvarlega.
• Geðsjúkdónar
Framh. af bls. 15.
að svíkja, stela og jafnvel
myrða, svo að þjóðfélaginu
stafar af þeim bráður háski.
Hverjar séu orsakir þeirra
geðsjúkdóma, sem lýst er hér
að framan, er mikilvægasta
spurningin, sem geðlæknisfræð-
in á enn ósvarað. Ekkert þeirra
svara, sem fram hafa komið,
er fullnaðarsvar. Gátan um
upptök og þróun afbrigðilegs
sálarlífs er enn að mestu óráð-
in.
Sumir sálmeinafræðingar
telja að upptakanna sé að leita
í áhrifum umhverfisins — í
hinni margbrotnu og oft tví-
sýnu mótun persónuleikans í
bernsku. Aðrir telja, að upp-
tökin séu í arfberunum — í
illri líkamserfð. Hvorirtveggju
geta teflt fram sterkum rökum.
Málstaður umhverfissinna á
sér stoð í rannsókn, sem þjóð-
félagsfræðingarnir R. E. L.
Faris og H. W. Dunham gerðu
í Chicago skömmu fyrir 1940.
Við athugun þeirra á því,
hvernig borgarlíf orkaði á per-
sónuleikann, kom í Ijós, að geð-
klofi var miklu tíðari í fátækra-
hverfum en þar sem efnaðra
fólk bjó. Þeir gátu þess til, að
geðklofi væri örbirgðarsjúk-
dómur og að geðraunir fátækt-
arinnar ýttu undir tíðni hans.
En þeir, sem hallast að líffræði-
legum skýringum, bera brigð-
ur á þessa ályktun. Þeir halda
því fram, að hinn tíði geðklofi
í fátækrahverfum sýni það eitt,
að þeir, • sem slæmar líkams-
erfðir baga, séu líklegri til að
lenda neðarlega í þjóðfélags-
stiganum.
ARFGENGISRÖK
Af þeim stoðum, sem renna
má undir hina líffræðilegu
skýringu á upptökum geðsjúk-
dóma, er einna merkilegust
rannsókn sú á ættgengi geð-
klofa, sem geðlæknirinn Franz
Kallmann í New York tókst á
hendur á fimmta tug aldarinn-
ar. Kallmann hugsaði sem svo,
að ef sjúkdómurinn væri erfða-
bundinn, ætti hann að koma
jafnt fram hjá eineggja tvíbur-
um, þar eð arfberar þeirra eru
nákvæmlega hinir sömu. Hann
kynnti sér feril margra slíkra
tvíbura og komst að því, að ef
annar þeirra fékk geðklofa,
voru líkurnar níu á móti tíu,
að eins færi fyrir hinum. Hjá
tvíeggja tvíburum, sem hafa
svipaða arfbera, en ekki ná-
kvæmlega eins, voru líkurnar
minni en tveir á móti fíu.
Meðan ekki er völ á örugg-
ari vissu en nú, gera flestir geð-
læknar ráð fyrir því, að bæði
umhverfi og erfðir eigi sinn
þátt í geðveiki. Erfðagallar
geta verið fyrir hendi án þess
að valda alvarlegri geðtruflun,
nema til komi þungbær um-
hverfisáhrif.
Sem betur fer hafa læknis-
aðgerðir við geðveiki ekki
þurft að bíða þess, að færðar
væru sannanir á getgátur. Á
siðustu 50 árum hafa orðið stór-
stígar framfarir í geðlækning-
um, sem oft hafa stuðzt við
kenningar, en þó oftar við hag-
nýta reynslu. Hafa því æ fleiri
sjúklingar náð fullum bata.
Um árabil var lost algeng-
asta aðgerð, sem beitt var við
geðveikisjúklinga á hælum. Við
fyrstu lostaðgerðir var insúlíni
dælt í vöðva og sjúklingurinn
þannig lagður í dá. Þessi að-
ferð hefur nú að mestu vikið
fyrir raflosti, sem felst í því,
að rafstraumi er veitt i fram-
heilann, svo að sjúklingurinn
fær krampaköst. Lost er ekki
lækning. Það gerir það eitt að
draga úr einkennum sjúklings-
ins, vekja hann aftur til veru-
leikans, svo að koma megi við
hann geðlækningum af ýmsu
tagi.
Á síðustu árum hafa róandi
lyf og sútvarnarlyf því sem
næst útrýmt lostaðgerðum. Hin
fyrri róa ofvirka sjúklinga; hin
síðari hrinda doða og drunga
þeirra, sem ofsljóir eru. Þessi
lyf lækna ekki frekar en lost-
aðgerðirnar, en þau búa sjúkl-
inginn undir seinvirkari geð-