Vikan - 08.06.1961, Blaðsíða 4

Gunnar M. Magnúss:
§TÓR¥ELM
MJÓ§MR
Á ISI AVIH
FYRIR
Wm ^
8TRIÐ
Aðvörun Sveins Björnasonar
sendiherra.
Á áratugnum milli 1930 og 1940
var loft mjög lævi blandað í al-
Þjóðamálum. Einhver dulúðug
grunsemd um öryggisleysi lá sem
mara á þjóðum og einstaklingum,
og undir hófsamlegri kurteisi í
viðskiptum þjóða milli var grunnt
í hina gegnum smjúgandi tor-
tryggni, sem allsstaðar lá undir.
Það var uppgangur Hitiers-
Þýzkalands, sem á þessum árum
kom mestu róti á hugi manna, og
mátti víða ekki á milli sjá um ótta
og andúð gegn Þjóðverjum eða
hrifningu og samstöðu með stefnu
þeirra.
Á þessum áratug blossuðu víða
upp blóðugar styrjaldir, og má
þar einkum nefna herför Itala til
Abessiniu og hina blóðugu borg-
arastyrjöld á Spáni, þegar Franco
braust þar til valda.
Það er alkunnugt, að flestar
þjóðir reka njósnir á víðtækan
hátt, og þó einkum stórveldin. Svo
var þetta einnig á umræddu tíma-
bilii
Þó að loft væri lævi blandið,
muriu Islendingar ekki hafa leitt
getum að því. að landið var þá
undir smásjá stórveldanna og
njósnir voru reknar hér um land
og þjóð. Þeir voru svo hrekklausir
í þessum efnum, að stjórnarvöld
hrökkva hastarlega við, þegar
þeim. berást bréf snemma vors
1939, sem greina frá því að á Is-
landi sé hlutdeild í njósnarkerfi,
er vinni í þágu hernaðar, en mjög
þótti þá uggvænlegt um að styrj-
öld brytist út.
Þetta var snemma vors 1939, og
bréfin til íslenzku ríkisstjórnarinn-
ar voru frá Sveini Björnssyni,
sendiherra Islands í Kaupmanna-
hbfn. Bréfin voru þrjú, og í þeim
bendir hann á vaxandi hættu af
njósnarstarfsemi Þjóðverja á Is-
•landi.
Fregnir frá leyniþjónustunni
dönsku.
Fyrsta bréf Sveins Björnssonar
er dagsett 2. iparz 1939. Þar segir
sendihérrann frá viðtáli, er hann
hafði átt við yfirmann dönsku
leynilögreglunnar. Skýrir hann
frá því, að uppvíst hafi orðið um
mikla njósnarstarfsemi í Dan-
mörku og megi rekja þræðina til
flotamálaráðuneytisins þýzka. Yf-
irmaður njósnanna hét Pflugk-
Hartung og var hann handtekinn.
1 sambandi við handtöku hans,
varð uppvíst um marga samnjósn-
ara hans, bæði danska og þýzka.
Taldi leynilögreglan danska, að
þræðir frá þessu njósnarkerfi
iægju til Islands.
Stakk sendiherrann upp á því,
að rikisstjórn Islands sendi dug-
andi lögreglumann eða lögfræðing
út til Danmerkur til Þess að kynna
sér þessi mál, en danska lögregl-
an hafði tjáð sig fúsa til þess að
hefja samvinnu við íslenzku ríkis-
stjórnina og lögreglnna um rann-
sókn málsins.
Annað bréf sendiherrans er rit-
að rúmri viku siðar, hinn 10. marz
1939. 1 því ræðir hann enn um
njósnir Þjóðverja.
Lýsir hann því, að njósnararnir
myndi smáhópa og sé aigengt, að
Þjóðverjar sendi menn til Dan-
merkur og láti þá vera þar bú-
setta nokkur ár og komi þeim
inn i njósnarkerfið. Allt bendi til
þess, að njósnirnar séu reknar i
hernaðarskyni.
I þessu bréfi er skýrt frá hand-
töku Pflugk-Hartung. Einnig er
sagt frá áliti dönsku leyniþjónust-
unnar, en hún telji njósnir Þjóð-
verja á Islandi meiri en nokkurn
gruni. Þá telur sendiherrann lik-
indi fyrir því, að olíubirgðum kaf-
báta hafi verið sökkt í afskekkt-
um íslenzkum fjörðum, — oliu-
birgðir kunni einnig að vera
grafnar í jörð á Islandi.
Þriðja bréf sendiherrans var
dagsett 28. marz 1939. Ræðir hann
þar enn hin sömu mál. Kveðst
hann hafa séð möppu með skjölum
úr máli Pflugk-Hartung, merkta
„Island". Segir hann, að flest þessi
skjöl hafi verið ómerkileg, svo að
ekki viijðist ástæða til að taka
þau til itarlegrar athugunar.
Þegar styrjöldin hafði staðið í
rúma fifnm mánuði ritar Sveinn
Björnsson sendiherra enn bréf til
rikisstjórnarinnar og gerir njósn-
ir Þjóðverja að umtalsefni. Bréf
þetta er dagsett 24. janúar 1940.
Skýrir sendiherrann frá þvi
áliti yfirmanns dönsku lögregl-
unnar, að fregnir um ferðir
Bandamannaskipa berist frá leyni-
legri stöð einhversstaðar i Dan-
mörku til þýzka ræðismannsins í
Reykjavík og þaðan til Þýzkalands.
Vildi lögreglustjórinn, að reynt
yrði að grafast fyrir rætur þess-
arar starfsemi. Bauð hann enn
aðstoð og samvinnu dönsku leyni-
lögreglunnar.
Víkur nú sögunni aftur um
15 ára skeið.
Skal nú litið aftur í tímann um
15 ára skeið og rennt augum til
þess, er gerðist hér á landi, snert-
andi þessi mál.
Það var laust fyrir 1930, að
talsvert fór að bera á því, að
Þjóðverjar legðu hingað leið sína.
Það voru einkum ýmiskonar sér-
fræðingar: veðurfræðingar, grasa-
fræðingar, mælingamenn, jarð-
fræðingar, læknar og verzlunar-
menn. Sumir settust hér að og
hófu atvinnurekstur. En margt
þótti benda til þess, að sá at-
vinnurekstur væri hafður að yfir-
skyni, erindi margra þeirra væri
stórpólitísk.
Á árunum fyrir 1930 sendu
Þjóðverjar hingað veðurfræðinga,
til þess að gera athuganir á vind-
um og loftstraumum, og þá eink-
um á Vestfjörðum.
Voru þeir þá t. d. við rannsókn-
ir við fjallið Rit, sem liggur norð-
an ísafjarðardjúps.
Um svipað leyti hafði þýzka
félagið Luft-Hansa hjálpað Is-
lendingum til að halda uppi til-
raunafiugi hér innanlands með
gamla flugfélaginu (Flugfélagi
íslands).
Nokkru siðar fór ameríska fé-
lagið Pan-American á hnotskóg
eftir flugréttindum hér og fékk
leyfi til reynslu, ef það uppfyllti
ákveðin skilyrði, sem sett voru af
hálfu Islendinga.
Þegar Luft-Hansa frétti þetta,
vildi félagið fá sömu réttindi og
Pan-American. Voru gefin loforð
um að Luft-Hansa skyldi fá „beztu
kjara“-samninga á borð við ame-
ríska félagið. En svo fór, að Pan-
American uppfyllti ekki hin settu
skilyrði og öðlaðist þar af leið-
andi engin réttindi og Luft-Hansa
ekki heldur.
Nú komu Þjóðverjar því þann-
ig fyrir, að á alþjóðamóti veður-
fræðinga, sem haldið var í Bret-
landi skömmu fyrir stríð, fengu
þeir Norður-Noreg og Island til
veðurathugana. Hófu þeir þá fyrst
veðurathuganir á Norðaustur-
landi. Og árið 1939 í nágrenni
Reykjavíkur.
Þeir rannsökuðu lendingarskil-
yrði flugvéla á Kleifarvatni.
Sumarið 1936 voru þýzkir
myndatökumenn og mælingamenn
á ferðalagi til og frá um landið.
Þá voru tékkneskir vísindamenn
hér einnig á ferð og komu suður
að Kleifarvatni við Krýsuvík.
Við Kleifarvatn voru þá staddir
þýzkir grasafræðingar og jarð-
fræðingar. Þeir voru með ýmis-
konar mælitæki, svo sem þri-
hyrningamæla, hæða- og dýpta-
mæla. Þótti liklegt, að Þjóðverj-
arnir hefðu verið að rannsaka
lendingarskilyrði flugvéla á Kleif-
arvatni.
Og enn var það þetta sumar, að
aðrir þýzkir leiðangursmenn höfð-
ust við uppi á Hafnarsandi. Munu
þeir hafa verið að rannsaka þar
flugvaliarskilyrði. Það var þarna,
sem Bndaríkjamenn gerðu flug-
völl á styrjaldarárunum.
Það var af þessu og ýmsu öðru,
sem ráða mátti, að Þjóðverjar
hefðu augastað á Islandi í sam-
bandi við flugsamgöngur.
Inni á heiðalöndum
og öræfum á norðausturlandi
fundu gangnamenn vörður og
vörðubrot kringum lárétt og slétt
svæði, er virtust hæf sem lend-
ingarsvæði flugvéla. Niður í sum-
ar vörðurnar var stungið stautum
með greinilegu hakakrossmerki
eða hálfum hakakrossi.
Þá voru Þjóðverjar titt á ferða-
lögum í Eyjafirði og Suður-Þing-
eyjarsýslu. Ferðuðust þeir ýmist
landleiðis eða á litlum bátum með
ströndum fram. Þeir komu 1
Flatey á Skjálfanda til þess að
rannsaka stöðvar Stjörnu-Odda og
kliíu fjöii í iandi í sömu erinda-
gjörðum.
Þjóðverjar ferðuðust einnig
mjög um Suðurlandsundirlendi á
Þessum missirum. Þeir fóru víða
um Reykj anesfj allgarð, um Hval-
fjörð, upp um sveitir Borgarfjarð-
ar og vestur á Mýrar.
Sumir þessara ferðalanga fóru
fötgangandi bæ frá bæ, ræddu við •
heimamenn og þágu beina og gist-
ingu.
E'inn af þessum fótgangandi
Þjóðverjum kom að Litlu-Drag-
eyri i Borgarfjaröarsýslu. Sló
hann upp tjaldi þar í túninu og
svaf í þvi næturlangt. Kom hann
og átti tal við heimafólk. Ræddi
hann um ýmislegt viðvíkjandi
byggðarlaginu og þá einnig um
almenna hluti.
En skyndilega létti hann sam-
talinu, kvaddi og hélt úr hlaði. I
anddyri hafði hann séð töskur
nokkrar, er húsbóndinn átti, en
þær voru með merki ræðismanns
Breta á íslandi. En húsbóndinn
var Haraldur Á. Sigurðsson.
Þýzkur læknir, Dr. Hoffmann
að nafni, var hér á ferð um þessar
mundir. Hann var þá embættis-
maður innan þvzka hersins, er
ferðaðist hér um tvö sumur og
tók myndir.
Einnig má nefna Þjóðverjann
August Lehrmann, sem fékkst við
verzlunarstörf. Hann dvaldist bæði
í Reykjavík og á Vestfjörðum,
einkum á Isafirði.
Þegar styrjöldin skall á og Is-
land var hernumið af Bretum,
voru Þjóðverjar teknir fastir,
hvar sem þeir náðust. Lehrmann
var einn þeirra, sem handtaka
skyldi, en hann komst undan,
feröaðist til Vestfjarða, hitti kunn-
4 VIKAN