Vikan - 08.06.1961, Blaðsíða 5

o
Hermann Jónasson
var forsætisráðherra
um þær mundir er
styrjöldin skall á.
Hann aftók að verða
við beiðni Þjóðverja
um aðstöðu á Islandi
og það vakti tals-
verða athygli erlend-
is, að íslenzki for-
sætisráðherrann
skyldi verða sá
fyrsti, sem neitaði
Þjóðverjum um að-
stöðu.
ingja sína á Isafirði, fór siðan huldu Ekki mun Gerlach hafa verið alls-
hóiöi viða um Vestíirði. Af ferðumWkostar anægður með árangur af starfi
hans er löng saga. Hann var að lok- jj sínu hér. l bréfum, sem nann ritaði
um handtekinn í tjaldi, sem hann
hafðist við í vestur í Patreksíirði.
Dr. Gerlach kemur til sögu.
Þýzkar ræðismannsskriístoíur voru
þá þessar hér á landi: Aðaiskrifstof-
an var i Reykjavik, en auk þess voru
vararæðismenn í Vestmannaeyjum,
Siglufirði, á Akureyri og Seyðisfirði.
Nú var það vorið 1939, aö maður
að nafni Werner Gerlach tók við for-
stöðu þýzku ræðismannsskrifstofunn-
ar i Reykjavik. Dr. Gerlach var að
menntun liffærafræðingur, en sneri
sér frá fræðigrein sinni og starfi,
gekk i þjónustu Hitlers og gerðist
starfsmaður i utanrikisþjónustu
Þýzkalands.
Dr. Gerlach var orðinn talsvert
kunnugur hér á landi, áður en hann
settist hér að. Hann hafði komið
hingað til lands ásamt fjölskyldu
sinni á skemmtiferðaskipinu General
von Steupen. Fór hann þá i kynnis-
ferðir út um sveitir landsins, fór
meðal annars i bifreið frá Akureyri
austur í Suður-Þingeyjarsýslu, einn-
ig írá Reykjavík austur í Árnessýslu.
Dr. Gerlach tók formlega við
embætti hinn 26. apríl 1939.
Það kom brátt í ljós, eftir að dr.
Gerlach var seztur hér að sem ræð-
ismaður Þýzkalands, að hann hafði
ákveðnum störfum að sinna, sem að
jafnaði eru ekki sérstaklega tilheyr-
andi slíkum embættum.
Hann komst i samband við flesta
Þjóðverja, sem hér voru búsettir,
einnig þá, er hingað komu eftir þetta.
Hann krafðist þess af þeim, að þeir
gerðust meðlimir I vinnufylkingunni
þýzku (Deutsche Arbeitsfront) eða
Nasistaflokknum þýzka. Stofnaði
hann hér raunverulega svonefnda
„fimmtu herdeild", sem hafði það
hlutverk fyrst og fremst að útbreiða
nasismann og undirbúa jarðveginn, ef
dagur Þjóðverja rynni upp.
Dr. Gerlach var í vinfengi við
suma af æðstu mönnum nasista-
flokksins, svo sem Himmler og
Ribbentrop, og hafði samband við þá
eftir að hann var tekinn hér til
starfa.
I starfi sínu sem ræðismaður var
dr. Gerlach mjög á verði vegna blaða-
frásagna eða útvarpsfrétta, er snertu
Þýzkaland. Hann gekk nokkrum
sinnum í Stjó.rnarráðið til þess að
bera fram mótmæli, ef sagt hafði
verið hér opinberlega frá hryðjuverk-
um nasista.
Þá var hér í þýðingu og prentun
bók, sem fjallaði um þýzkar fanga-
búðir og nefndist „Die Moorsoldaten".
Gerlach fékk því áorkað, að útkoma
bókarinnar var bönnuð á Islandi.
tii Þýzkalands, bar hann lsiending-
um ehki vel sóguna og taidi nauð-
synlegt að heröa að þjóðinni við-
skiptaiega.
Pegar styrjöldin var skollin á, var
isienzkum stjórnarvöldum orðið
nokkurnveginn ijóst, aö dr. Gerlaeh
halöi hér leymstoðvar og sendi héð-
an ýmsar þýðingarmiklar fregnir, er
snertu hernaðinn. Þeir atburðir gerð-
ust svo á meginlandi álfunnar, að
vorið 1940 hernámu Þjóðverjar Dan-
mörku og hófu styrjöld i Noregi.
Þótti nú enn viðsjálli horfur um
atferli Þjóðverja á Islandi. Lét
lögreglustjóri Reykjavíkur, Agnar
Kofoed-Hansen, nú vaka yfir hverju
fótmáli Gerlachs ræðismanns og
hafði leynilögreglumann tjl þess að
fylgjast með framferði hans.
Aðrar þjóðir höfðu einnig
augu á íslandi.
Aðrar þjóðir höfðu gefið gaum að,
hvert stefndi hjá Þjóðverjum í sam-
bandi við Island.
I Ameríku og Bretlandi skaut upp
ótta um, að Þjóðverjar ætluðu sér
að koma upp kafbátastöðvum við
Island.
Journal American í New York
ræddi hinn 20. janúar 1939 um Is-
land og sagði meðal annars, að það
væri, land þar sem eitt sinn hefði
búið herská þjóð. En nú væri á Is-
landi ekki einn einasti hermaður, og
ekki herskip eða hernaðarflugvélar.
Blaðið dró þó í efa, að slíkt ástand
yrði Islendingum til góðs, ef til styrj-
aldar kæmi, því að á Islandi væri
ágætis skilyrði „fyrir Þýzkaland" til
þess að hafa kafbátastöðvar og gera
þaðan árásir á brezk og bandarísk
skip.
Það vakti einnig athygli, að þýzka
herskipið Emden kom hingað hvað
eftir annað. Það hafði 630 manna
áhöfn. E’mden kom hingað til lands
i ágústmánuði 1938 og það kom enn
hingað vorið 1939. Sagt var, að Það
hefði á ferðum sínum til Islands kom-
ið til eftirlits með þýzkum skipum,
— að öðru leyti voru þetta kurteisis-
heimsóknir.
Enn rannsóknir þýzkra
vísindamanna.
Laust eftir miðjan marz 1939 barst
til Reykjavíkur skeyti frá Kaup-
mannahöfn, þar sem skýrt er frá Því,
að með farþegaskipinu Dronning
Alexandrine væru þýzkir visinda-
menn, sem ætluðu að koma til Is-
lands til þess að taka Þátt í albjóð-
legum rannsóknum og leitast við að
fá staðfestingu á kenningum Alfred
^ Þýzkir „grasafræðingar“ og „jarð-
fræðingar“ voru heilt sumar við mæl-
ingar á Kleifarvatni og fleiri vötn
mældu þeir hér á landi. Þótti fullvíst,
að tilgangurinn hefði verið sá, að rann-
saka lendingaraðstöðu fyrir flugvélar.
Víða um öræfi landsins fundust vörðu'-
brot og merkingar eftir þýzka „veður-
fræðinga” og „jarðfræðinga“, þar sem
þeir munu hafa talið að kæmi til
greina að útbúa flugvelli.
♦ Njósnir Þjóðverja á íslandi.
♦ Olíubirgðir í íslenzkum fjörðum.
♦ „Veðurfræðingar“ og flugstaða.
♦ Mælingar á öræfum og vötnum.
♦ Fimmta herdeild Gerlachs.
♦ Hermann neitar Hitler.
[1
i
Wegeners um það, að meginlöndin
færist frá austri til vesturs.
Þegar fréttist um þennan leiðang-
ur, kom málið til umræðu á Alþingi.
Hermann Jónasson svaraði fyrir hönd
stjórnarinnar og sagði, að ríkisstjórn-
in hefði ekki fengið neina tilkynn-
ingu um leiðangur þennan. Hann
kvað ekki hafa verið sótt um neitt
leyfi, en gat þess, að þýzki leiðang-
urinn, sem hefði verið við rannsóknir
sumarið áður á Norðausturlandi, hefði
haft leyfi íslenzku stjórnarinnar.
Þýzku veðurfræðingarnir, sem
hingað komu, voru dr. George Bell
og dr. Junge. Loftskeytamaðurinn
Gesli Menz var þeim til aðstoðar.
Veðurfræðingarnir höfðu bæki-
stöðvar sínar nálægt Shellolíustöð-
inni við Skerjafjörð. Sendu þeir loft-
belgi upp einu sinni á dag. Belgirnir
voru um 2 metrar í þvermál. Var
fest við þá sjálfvirk senditæki, er
sendu frá sér tákn um það, hvernig
loftrakinn var, hvernig hitastig og
loftþyngd. Jafnframt sögðu tækin í
hvaða hæð belgurinn var hverju
sinni.
Loftbelgirnir fóru 12 til 15 km upp
í loftið, en sprungu þá og féllu til
jarðar. Var búið þannig um t.ækin,
að þau ónýttust ekki vlð fallið.
Margir loftbelgjanna fundust í ná-
grenni Reykjavíkur, aðrir í Gríms-
nesi, Borgarfirði og Keflavík. Eitt
af tækjum þessum fannst tveimu.r
árum síðar, í marzlok 1941. Skemmti-
ierðafólk, sem var á göngu uppi í
Skálafelli, austur af Esju, fann tækið
í svonefndum þrengslum. V.ar það
ónýtt.
Þjóðverjar biðja um réttindi
til flughafna.
Hinn 20. marz kom sendinefnd frá
Luft-Hansa til Reykjavikur, i þeim
Framhald á bls. 30.
<
Sveinn Björnsson, síðar
forseti Islands, var um
þessar mundir sendi-
herra í Kaupmanna-
höfn. Hann hafði grun
um njósnir Þjóðverja á
Islandi og skrifaði rík-
isstjórninni þrívegis
bréf þar sem hann var-
aði við starfsemi þýzkra
njósnara.
VIICAN 5