Vikan - 08.06.1961, Blaðsíða 13

um við þeim, því að við vildum ekki
vera með þá í höndunum. Bftir að
neftóbaWð var þrotið úr baukunum
kom tóbaksflaskan, sem ég hafði
bundið um hálsinn á mér i góðar
þarfir. Pað var gott að hafa nef-
tóbakið.
Og enn óx veðrið, flóðið og brim-
ið. Særokið var orðið svo mikið, að
við réfrt grilltum u\.p á grýtta strönd-
ina. Allt í einu reið ólag yfir skipið
og á faldi þess kom björgunarbátur-
inn. Við óttuðumst mest að hann
mundi annað hvort lenda á brúnni
og mölva hana mélinu smaerra, eða
þá á okkur sem héngum á vantinum,
en hann fór i spilið og fór i mask.
Þá var sú leið til björgunar úr sög-
unni.
Og annað ólag kom sýnu stærra
en það sem kastað hafði bátnum á
spilið. Það tók af reykháfinn og í
sama ólagi fór brúin og þá fórust
nokkrir, síðan tóku ólögin hvern af
öðrum, sem þar höfðu verið þar til
enginn var eftir. Sumir þessara manna
náðu sundtökum og reyndu að synda
út úr briminu og tókst Það næstum
því, en svo tók straumurinn þá, sem
var mjög strangur, og bar þá austur
á bóginn og síðan til hafs.
Ég geymi margar augnabliksmynd-
ir frá þessum fáu mínútum. Allir
voru þeir I björgunarvestum úr korki
og flutu því vdl, en þeir réðu ekki
við strauminn. Ef til vill stukku fé-
lagarnir ekki á réttum augnablikum.
Það mátti ekki muna broti úr sek-
úndu. Nauðsynlegt var að stökkva
á faldinn um leið og hann reið til
lands í þeirri von að þannig væri
hægt að ná ströndinni. Annars réðu
menn því ekki alltaf sjálfir hvenær
þeir lentu í sjó. Drengurinn var vel
búinn af björgunarbeltum. Hann stóð
sig eins og hetja. Hann var uppréttur
i sjónum og veifaði okkur glaðlega í
kveðjuskyni. Við báðum til guðs, að
hann bærist að landi og þeir næðu í
hann, en sjórinn hneig of fljótt og
straumurinn tók hann ...
Nú sáum við landmenn vera að
koma báti út, en Þeir komust aðeins
út á dálítið lón, sem þarna var.
Baujan var bundin á vantinn og
nú tók hún að brotna. Allt i einu
sá ég, að brakið úr henni var farið
að berast upp í fjöru. Þá skárum við
baujuna lausa til þess að sjá hvert
hún færi. Við bundum í hana vir.
Það gerðum við til þess að vera við
öllu búnir ef þeir, sem í landi voru
næðu i hana. Þetta gekk allt vel.
Það greiddist úr böndunum og baujan
barst beint fyrir fætur mannanna í
landi. Fyrst var dregin sterkari taug
milli skips og lands og síðan bátur-
inn við hana, en lóðabelgir höfðu
verið bundnir við hann. Nú drógum
við bátinn til okkar, en hann var
nærri alltaf í kafi. Ég man ekki bet-
ur en að ég hafi verið fyrsti mað-
urinn, sem kastaði mér til Þess að
reyna að komast í bátinn. Ég man
það að minnsta kosti, að ég fann
að þrek mitt var tekið að dvína og
að ég kallaði til félaga minna:
„Nú fer ég. Komið þið á eftir.“
Svo kastaði ég mét, en ég held að
nokkur hundruð metrar hafi Þá ver-
ið milli bátsins og skipsins og bát-
urinn eða taugin hafi stöðvast við
drang, sem stóð upp úr sjónum. I
raun og veru vissi ég ekki með neinni
vissu hvernig ég komst í bátinn, en
allt í einu fann ég að hausinn á mér
var skorðaður undir þóftunni í hon-
um og seinna sögðust félagar mínir
ekkert hafa séð annað af mér upp
úr sjónum en stígvélin. Mér tókst
að losa mig og kallaði þá strax:
„Komið þið nú.“
Þá stökk einn og reyndi að synda
að bátnum og tókst honum að ná
honum með því að kafa undir ólög-
in. Sá næsti hvarf í brimið. Bátur-
inn var nú dreginn á land og okkur
bjargað, en síðan var reynt að draga
hann út aftur. Stefni hans brotnaði
þá við skipið og kaðallinn slitnaði. Þá
var öðru dufli fleygt I sjóinn og Þaö
Framhald á bls. 40.
Dr. Matthías Jónasson
ÞEKKTU
SJALFAN
ÞIG
RÁÐGÁTAN UM FRÍVILJANN.
Eitt hið flóknasta og mest æsandi vandamál, sem manns-
hugurinn glimir við, er róðgátan um fríviljann. Er vilji
einstaklingsins frjáls, eða hlítir allt atferli mannsins ó-
sveigjanlegu, fyrir fram ákveðnu lögmáli?
Slík spurning kann að liljóma kynlega i eyrum hins ró-
lega horgara. Að hans dómi leikur enginn vafi á viljafrels-
inu. Hann hugleiðir t. d., hvort hann eigi að sækja flokks-
fundinn eða sitja rólega heima hjá konu og börnum i
kvöld. Þegar hann hefur vegið ástæður með og móti, tekur
hann ákvörðun sína. Fundurinn er e. t. v. mjög mikilvæg-
ur; þá ákveður hann að fara. Getur heilvita maður neitað
því, að frjáls vilji hans taki þessa ákvörðun?
Þessi skilningur á viljalífinu er okkur öllum eiginleg-
ur. Við erum sífellt að taka ákvarðanir, velja á milli tæki-
færa, girnast og hafna. Sú hugsun virðist okkur fjarstæð,
að frelsisvitundin, sem fylgir ákvörðunum okkar, sé ein-
tóm blekking.
Eigi að síður hefur maðurinn alltaf verið í vafa um
frelsi viljans. Skarpvitrustu hugsuðir mannkynsins hafa
sett fram um það lærðar kenningar án þess þó að kom-
ast að óyggjandi niðurstöðu. En einnig í alþýðutrúnni kem-
ur þessi vafi fram, t. d. í forlagatrúnni, sem hafði sterk
áhrif á fornnorræna heimsskoðun og enn á sterk ítök í al-
menningi. „Enginn má sköpum renna“ þýðir beinlinis, að
enginn geti flúið frá þeim örlögum, sem honum voru á-
kvörðuð upphaflega. Það er ósamrýmanlegt trúnni á frelsi
viljans. Henni samrýmist ekki heldur trú á drauma sem
fyrirboða né á gildi spádóma. Hins vegar bindur túlkun
draums eða spádómur um persónuleg örlög vilja einstakl-
ingsins, svo að hann verður raunverulega ófrjáls og vinnur
sjólfur að uppfyllingu spádómsins. Að hliðstæðum sefjun-
aráhrifum kem ég síðar.
Eddukvæði og íslendingasögur eru gegnsýrð af forlaga-
trú. En einnig í eigin brjósti finnum við sterkar likur fyrir
því, að okkur hafi ekki alltaf verið sjálfrátt. Hversu oft
stöndum við agndofa frammi fyrir eigin gerðum og spyrj-
um: Hvernig í ósköpunum hef ég getað gert þetta? Þá
þykjumst við finna það greinilega, að i atferli okkar ráði
öfl, sem við sjálf höfum ekki stjórn á.
ER
VILJINN
FRJÁLS?
SAMVIZKA OG VILJAFRELSI.
Hugsuðum fyrri tíma þótti samvizkan vera öruggasta
sönnunin fyrir frelsi viljans. Sú tilfinning einstaklingsins,
að hann sé ábyrgur gerða sinna og að honum beri að
taka hið góða fram yfir hið ilta, væri eintóm blekking,
ef viljinn væri ekki frjáls. Menn geta ekki ætlað skapar-
anum að hafa rótfest svo afdrifaríka skynvillu í mann-
legu eðli. í samræmi við það dæmum við um eigin hegðun
og annarra, eins og vilji hvers manns væri frjáls.
Frá sjónarmiði nútima-raunsæis virðist þessi sönnun þó
ekki einhlit. Dáleiðslan hefur opnað augu okkar fyrir því.
Ef dávaldurinn kefur sefjað mér að framkvæma ákveðinn
verknað á tilteknum stað og tíma, þá er það vilji hans, en
ekki minn, sem gerðunum ræður. Fyrir áhrifavald hans
verð ég að framkvæma það, sem hann bauð. Þar er mér
engrar undankomu auðið. En í þessari þvinguðu fram-
kvæmd finnst mér ég vera frjáls, og ég finn upp ástæður
og yfirvarp til þess að gera það sennilegt.
Áhrif dávaldsins eru innan vissra takmarka hliðstæð við
forlögiq. Framandi vilji og fyrir fram gerð ákvörðun ræður
atferli mínu, en ég haga mér að öllu leyti eins og ég réðj
því sjálfur og finnst ég bera áhyrgð á verknaði minum.
Að vísu eru áhrifum dávaldsins takmörk sett. Hann getur
ekki sefjað mér að fremja morð né neitt annað, sem er
gersamlega andstætt samvizku minni og siðaskoðun. Ef
hann reynir það, losnar vilji minn undan áhrifum hans.
Sálvísindin hafa leitt í ljós ýmsar aðrar staðreyndir, sem
sýna ótvirætt, að frelsi viljans er mjög takmarkað. Djúpt
i eðli okkar, bæði hinum likamlega og andlega þætti þess,
felast ákvarðandi forsendur að hegðun okkar og atferli.
Fyrir álrrif löngu gleymdra atvika hefur myndazt með okk-
ur ákveðið, að mestu leyti dulvitað hugarfar, sem ræður
viðbrögðum okkar og atferli i mörgum þeim tilvikum, þar
sem við teljum okkur algerlega frjáls.
Framhald á bls. 31.
VIKAN 13