Vikan - 12.11.1964, Blaðsíða 20

Fróðleiksmolar um
ómælisvíddir geimsins
og eöli
himintungla.
DVERGAR
Það er ótrúiegt, að hægt skoli að nó svona
nókvæmri mynd af landslagi ó sólinni, en þetta
ber víst að taka sem staðreynd. Hér er Ijós-
mynd af þeim parti sólarinnar, sem nefndur
er suð-vestur fjórðungur. Yfirborð sólarinnar er
sífellt að breytast. Hún kólnar ekki með aldr-
inum eins og halda mætti, heldur „brennir"
hún vatnsefnisforða sínum sífellt glaðar.
Stjörnufræðin er elzt allra vís-
inda. Langt er siðan menn fóru
að líta til lofts og taka eftir
því sem þeir sáu þar. A dag-
inn var það sólin, sem af himni
skein, að nóttu þúsundir tindr-
andi stjarna, tunglið og norð-
urljós. Stundum bar nokkuð
nýrra við: myrkvar og hala-
stjörnur.
En forðum daga var engin
leið að komast að þvi, hvert
væri hið sanna eðli þessara fyr-
irbrigða. Enginn vissi, né gat
vitað, að sólmyrkvi kemur af
því, og engu öðru, að tunglið
gengur fyrir sólina á braut
sinni, svo skugginn af því fell-
ur á jörðina. Jafnvel Forn-
Grikkir, sem gerðu þó svo ná-
kvæmar mælingar á stöðu og
tilfærslum himintungla, trúðu
því að jörðin væri í miðju al-
heimsins nákvæmlega, og að
umferðabrautir tungls og stjarna
hlytu að vera hringlaga.
Þó ótrúlegt megi virðast, er
ekki lengra síðan en á 16. öld,
að sú uppgötvun var gerð, að
jörðin gengur umhverfis sólu.
Þá voru stjörnukíkjar nýfundnir, er Galileo gerði þær athugan-
ir veturinn 1609—10, sem aldahvörfum máttu valda. Þar áður
vissi enginn neitt um eðli hinna fjarlægu himinhnatta.
Eftir það varð um það þegjandi samkomulag, að stjörnurn-
ar væru sólir, og að Vetrarbrautin, þessi mikla þyrping stjarna,
væri afar stór, en það var ekki fyrr en Herschel, sem líklega
er hinn fremsti allra stjörnuathugenda allra alda, gerði sínar
gagnmerku athuganir á Vetrarbrautinni, að nokkurt viðhlítandi
yfirlit fékkst um gerð og lögun þessarar risasmíðar. Allir þekkja
þessa dauft lýsandi slæðu, sem sjá má á stjörnubjörtum nótt-
um, og gerð er úr ótal stjörnum, sem svo dauft skína hér, að
engin þeirra verður greind með berum augum. En þegar skoðað
er í stjörnuk'ki, sýnast þær þéttar sem krapi, en Herschel sýndi
fram á, að þetta væri missýning. Hann gizkaði á, að Vetrar-
brautin væri í iaginu eins og kúpt sjóngler, jafnkúpt á báðar
hliðar, en sólina og plánetur hennar hugði hann vera nærri miðju. Ef svo væri, ætti þessi stjörnu-
slæða, Vetrarbrautin, að marka sömu stefnu og þessi skjöldur hefur frá jaðri til jaðars, og
allan fjölda stjarnanna væri þá að sjá í þær áttir.
Síðari athuganir hafa hrundið þessari tilgátu Herschels, að sólkerfi okkar sé í miðri Vetr-
arbrautinni, sannleikurinn er sá, að það er allnærri jaðri. Að öðru leyti voru niðurstöður hans
og ti gátur réttar í aðalatriðunum. Nú vita allir, að Vetrarbrautin hefur þéttan kjarna í miðju,
sem samsettur er úr stjörnum og „geimryki" og lofttegundum og að þvermál hennar er um
100.000 Ijósár.
OG HVÍTIR
Ljósár er sú vegalengd, sem Ijósið fer á einu ári og er það býsna löng leið. Hafið í huga,
að Ijósið þarf ekki nema rúma sekúndu til að komast til tunglsins, en rúmar 8 mínútur til að
komast til sólarinnar, eða frá henni hingað. Meðan þú deplar auga, þýtur Ijóslð milli tungls
og jarðar. En hin næsta af fastastjörnum, er í 4,3 Ijósára fjarlægð. Allar hinar eru fjarlægari.
Að því er bezt er vitað, er hver stjarna (sól) hnöttur gerður úr efni í loftkenndu ástandi, en
geislunin stafar af því að kjarnasprengingar með keðjuverkunum eru í sífellu að gerast (
djúpunum: vatnsefni er þar að breytast í helíum. Af vatnsefni er langsamlega mest til hvar
sem er í alheiminum, þar sem efni er annars að finna, og af því er ógrynni í sólinni og öll-
um venjulegum sólum. í djúpum sólnanna er þrýstingurinn óhemjulegur og hitinn nemur
milljónum og aftur milljónum gráða, og þetta stenzt vatnsefnisatómið ekki, heldur rofnar,
20
VIKAN 46. tbl.