Vikan - 12.11.1964, Blaðsíða 21

én úr rofunUm verður svo helí-
umatóm, og þarf f|ögur vatns-
efnisatóm í eitt helíumatóm. En
við þennan samruna verður ör-
lítið afgangs, sem hið nýja
helíumatóm hafnar, og þessum
ögnum er nú úthýst úr veröld
efnisins, svo þær hljóta að
forða sér yfir á það svið tilver-
unnar, sem kallast orka, og eiga
að líkindum ekki afturkvæmt.
Þessi . orka er uppspretta að
Ijósi því og hita, sem frá sól-
inni stafar, og þannig skilyrði
þess að líf þrífist hér. Við út-
geislunina tapar sólin á sek-
úndu hverri 4.000.000 tonn-
um af efnisbirgðum sínum. En
það er af svo miklu að taka,
að engar verulegar breytingar
er að vænta á birtu- og hita-
magni hennar á næstu þúsund-
um milljóna ára.
Allar líkur eru til þess, að
hver stjarna eigi sér takmarkað
æviskeið, hve langt sem það
kann að virðast á mannlegan
mælikvarða. Á því leikur ekki
vafi, að hver þeirra er orðin
til á þann hátt, að þunnt þoku-
kennt efni hefur dregizt sam-
an í hnött. Af þesskonar ,,ör-
löglausu" efni er mikið til og
getur verið vel sýnilegt og kall-
ast þetta geimþoku. Hin fræg-
asta af þeim er í stjörnumerk-
inu Óríon. En þegar myndun
hnattar er svo langt komið (fyr-
ir atbeina aðdráttarafsins), að
nægur hiti er til staðar, hefjast
kjarnasprengingar, og stjarnan
fer að skína.
Það var haldið fyrrum, að
svokallaðar gular stjörnur (sól-
in er ein af þeim) væru að
kólna og sólin mundi brátt
breytast, verða dimm og rauð.
Yfirborðshiti þeirra er 6000
gráður á Celsíus, en fer ört
vaxandi eftir því sem innar
dregur, og kemst upp í
14.000.000 gráður innst inni.
Nú vita menn að þessu er öfugt
farið: því eldri sem sól verður,
því glaðar „brennur" vatnsefnis-
forði hennar, og því bjartar skín
hún, en samt er sú breyting
ekki örari en svo, að hennar
gætir ekki á milljón ára bili.
En þá er vatnsefnisforðinn fer
að minnka að síðustu, getur
orðið snögg breyting á, þgnnig
að sólin stækki þá fram úr öllu
valdi, og kólni jafnframt og
það svo að yfirborðshitinn
minnki um helming. Sú tegund
stjarna kallast Rauðir risar.
Þvermál einnar af allra stærstu
stjörnunum, sem þekkjast, Betel-
geux í Óríon, er talið vera
400.000.000 km (en sólarinnar
aðeins 1.400.000 km). Það var
haldið fyrrum, að Rauðir risar
væru ungar sólir, sem væru að
dragast saman, og ættu fyrir
sér að verða miklu heitari og
bjartari, jafnframt því sem rúm-
tak þeirra minnkaði, unz þæf
yrðu sem sólin. En á síðustu
áratugum hefur margt komið
upp, sem áður var á huldu, og
meðal þess það, að Rauðir ris-
ar eru gamlar sólir. Að síðustu
gerist með skjótum hætti ger-
breyting á stjörnum þessum:
þær hrynja saman í einn geisi-
þéttan og harðan kökk, þar sem
efnið nær þeim þéttleika, að
ótrúlegt má teljast, og kaliast
þá Hvítir dvergar.
Utvarpsbylgjur smjúga betur
en Ijós gegnum geimryk og
geimþokur, og annað, sem á
braut þeirra verður, og eru því
ómetanlegar ef skoða skal
þykknið í miðju Vetrarbrautar-
innar, sem annars er hulið
„myrkramóðu" af ýmsum gerð-
um Náðst hafa útvarpsbylgj-
ur frá þokum úr köldu vatns-
efni, og hefur tekizt að ákvarða
afstöðu þeirra. Síðan er þess-
um athugunum safnað og skip-
að niður, gerður uppdráttur, og
sést þá greinilega gormlögun
stjörnusveipsins, og er nú álitið
óvefengjanlegt, að hann hafi
þá lögun.
Lengi hafði menn grunað að
svo væri, því allmargar af þeim
vetrarbrautum sem utar liggja,
hafa einmitt þessa lögun. Það
hefur lengi verið álitið, að áf
„geimþokum" væru tvær teg-
undir; önnur slík sem þokan í
Óríon, sem sýnist vera gerð úr
lýsandi lofttegund, og þokan
mikla í Andromeda, sem reynd-
ist vera gerð úr miklum grúa
af stjörnum. Herschel hafði
dottið í hug sú stórsnjalla til-
gáta, að þokur þær sem gerð-
ar væru úr stjörnum, væru sjálf-
stæðar vetrarbrautir, líkar
þeirri, sem við byggjum.
Hubble, sem starfaði við Mount
Wilson-athugunarstöðina í Kali-
forníu, tókst að sanna það, að
þokan í Andrómedu væri afar
fjarlæg, og hlyti þess vegna að
vera utan Vetrarbrautar. Síð-
ustu mælingar gefa til kynna,
að hún sé í 2.000.000 Ijósára
fjarlægð, svo að Ijósið, sem
í þaðan berst og við sjáum, hef-
ur verið 2.000.000 ár á leið-
inni. Athuganir Hubble og
samstarfsmanna hans hafa fært
okkur heim sanninn um það,
að af þessum fjarlægu vetrar-
brautum sé ógrynni til, og að
flestar séu þær fjarlægari en
vetrarbrautin í Andrómedu.
Stjörnusjáin á Palómarfjalli,
sem er hin öflugasta sem enn
er til, hefur sýnt þúsundir
milljóna af þeim á myndum,
sem teknar eru á löngum tíma,
og sjónglerið ásamt holspegl-
inum mikla, látið færast til á
meðan til samræmis við snún-
ing jarðarinnar. Og allar eru
þær á hraðri leið í burtu frá
okkur, að undanteknum tuttugu
og fjórum nágrannavetrarbraut-
um, sem halda hópinn ásamt
okkar, og mega kallast fjöi-
skylda. Varla leikur neinn vafi
á þessu, að þær eru allar að
þeytast í burtu. Það þykir sann-
ast af því, að Ijósið frá þeim
roðnar lítið eitt, og er þetta
alkunnugt fyrirbrigði, ef bjartur
hlutur fjarlægist með ofsahraða.
Hin fjarlægasta af þeim sem
greindar hafa verið, er afar
Framhald. á bls. 34.
Hvítir dvergar eru meðal
hins allra furðulegasta af him-
inhnöttum. Sumir þeirra eru
talsvert minni en jörðin, þó að
efnismagnið sé sambærilegt við
efnismagn sólarinnar. Tonn af
efni slíkra stjarna kæmist auð-
veldlega fyrir í fingurbjörg. í
Hvítum dvergum gerast engar
kjarnasprengingar, því efnið til
þess er fyrir löngu til þurrðar
gengið og þær lýsa dauft og
stendur svo óbreytt um óra-
langan tíma.
Af Hvítum dvergum er lík-
lega afarmikið til í Vetrarbraut-
inni, en þær eru svo daufar,
að þær verða ekki greindar
nema þær séu mjög nálægar,
og enginn Hvítur dvergur er
sýnilegur beru auga. Þó að
ýmislegt bendi til þess, að sól
okkar séu sömu örlög ætluð,
má ekki gleyma því, að þekk-
ingin á þráun stjarnanna er
ófullkomin enn. Við getum að-
eins tekið við þeim þekkingar-
molum, sem fyrir hendi eru og
reynt að vinna úr þeim, en
hvenær sem nýtt bætist við, sem
kollvarpar eldri kenningum, þá
er skylt að hafa það heldur,
svo framarlega sem rökin stand-
ist.
Til ber það, að stjarna bloss-
ar upp af skelfilegu afli, lýsir
afar skært um stuttan tíma og
hverfur svo aftur. Þetta köllum
við nóvur eða nýstirni. Stund-
um er afl og ofsi sprengingar-
innar svo mikill, að stjarnan
slokknar ekki aftur, en heldur
áfram að lýsa jafnskært um
langan aldur, og kallast þá
súpernóva. En ekki stendur slík stjarna á stöðugu, heldur þenst óaflátanlega, og
breytist í mökk. Ein af þessum stjörnum sprakk út árið 1054, að því er kínversk
fræði herma, og er hún nú umbreytt orðin í slíkan mökk og kallast hann Krabba-
mökkurinn. Hann sóst í litlum stjörnukíki, og má sjá í stærri kíkjum hvernig þessi
skínandi lofttegund flæðir út frá miðju, einmitt þar sem sprengingin varð forð-
um. Enginn veit með vissu hverjar eru orsakir slíkra stórmerkja, en líklega eru
einhverjar þær ástæður fyrir hendi niðir í djúpum hins mikla eldhafs, sem valda
því að kraftar stjörnunnar losna úr böndum og ærast svo með slíkum býsnum,
að af verður það jötunbál, sem skín „um heim allan", svo að einstök „súper-
nóva" verður greind jafnvel handan um það djúp, sem skilur vetrar-
brautir að.
Á síðustu árum hefur þróazt ný grein innan stjörnufræðinnar, sem kallast út-
varpsstjörnufræði, og með tilstyrk hennar hefur sannazt, að Vetrarbrautin er að
lögun sem gormsveipur. Útvarpsfirðsjáin tekur við langbylgjum á sama hátt og
stjörnusjá tekur við Ijósi og safnar því í safngler sitt. Úr þessu (hinu fyrrnefnda)
verður engin sýnileg mynd, en engu að síður eru þessar athuganir hinar mikils-
verðustu, og þó að ekki sé lengra en sem svarar þremur áratugum, að hinar fyrstu
voru gerðar, hafa þær fært stjörnufræðingum þekkingu, sem með engu öðru móti
hefði verið unnt að eignazt. Útvarpsfirðsjár eru af ýmsum gerðum, en frægust
er sú, sem athugunarstöðin Jodrell Bank hefur.
Það eru liðin níu hundruð ár síðan kínverskir
stjörnufræðingar urðu varir stjörnu, sem bloss-
aði upp með svo gífurlegu afli, að spreng-
ingin stendur enn yfir, en er umbreytt í mökk,
sem sést nærri Krabbamerkinu.
VIKAN 46. tbl. — 21