Vikan - 17.01.1980, Síða 6

Fjölskyldumál — Guðfinna Eydal
Hugtakið streita er tiltölulega
nýtt, þrátt fyrir að fyrirbrigðið
hafi alltaf verið til. Dýr og menn
hafa alltaf sýnt streituviðbrögð.
Streituviðbragðið erorðiðtil sem
varnarviðbragð til þess að líkam-
inn geti varið sig gegn hættum.
Ef streituviðbrögð hefðu ekki
verið til hefði mannkynið dáið
út.
Þegar talað er um streitu er
yfirleitt átt við fullorðna. Börn
geta líka verið haldin streitu. En
hún kemur gjarnan öðruvísi
fram en hjá fullorðnum.
Til eru vísindamenn sem álíta
að fæðingin sé eitt mesta streitu-
tímabil í ævi mannsins. Hvað
sem því viðvíkur, þá hefst við
fæðingu ferli í líkamanum sem
er kallað streita, þ.e.a.s. þegar
líkaminn fer að senda frá sér
streituhormónana adrenalín og
noradrenalín. Þegar barn er um
7 ára er þetta ferli fullmótað og
barnið framleiðir alveg eins
mikið af streituhormónum og
fullorðinn maður.
Það er álitið að börn fái
meiri útrás fyrir streitu en
fullorðnir. Þess vegna er líka
álitið að börn þjáist ekki eins
mikið af skaðlegri streitu eins og
fullorðnir. Streitusjúkdómar,
eins og magasár og mígreni,
koma fyrir hjá börnum, en eru
ekki nálægt þvi eins algengir
sjúkdómar og hjá fullorðnum.
En börn sýna mörg önnur
streituviðbrögð og þau eru oft
haldin streitu þótt fullorðnir
nefni einkenni barnanna ekki
því nafni.
Algeng streituviðbrög
hjá börnum
Börn tala ekki um að þau séu
haldin streitu, að þeim líði illa
eða að þau séu taugaveikluð.
Þau sýna hins vegar ákveðin ein-
kenni og hafa sínar aðferðir til
þess að bregðast við streitu. Hér
á eftir verða nefnd nokkur
algeng streituviðbrögð hjá
börnum.
Börnin reyna að ógna aðstæð-
unum með því að vera á móti
öllu, vera þrjósk, vera mjög
árásargjörn og óróleg. Eða með
STREITA
HJÁ
BÖRNUM
því að vera óvirk, innilokuð og
afskiptalaus.
Börnin reyna oft að bœta sér
upp slæmt ástand með því að
gera eitthvað sem slær á
óróleikann. Lítil börn nota oft
munninn í slíkum tilvikum,
sjúga t.d. puttana, naga neglur
eða bíta í neðri vörina.
Börnin reyna oft að flýja
aðstæðurnar með þvi að fara að
hegða sér eins og þau væru lítil,
t.d. pissa á sig, vakna upp á
næturnar, vilja láta bera sig eins
og smákrakka, sulla í matnum
o.n.
Börnin fá ýmis sálrœn (eða
sállíkamleg) einkenni. Þeim
verður illt I maganum, illt i
höfðinu, þau fá of harðar eða of
linar hægðir. Sálræn einkenni
geta breyst með aldrinum og
með þróun barnsins. Það er t.d.
algengt að börn á aldrinum 2-5
ára kvarti um í maga, á meðan
eldri börn kvarta gjarnan um í
höfði.
Nokkrar aðstæður er
valda streitu hjá börnum
Mismunandi aðstæður valda
streitu hjá börnum á mismun-
andi aldri. Alvarlegt kreppu-
ástand í fjölskyldu er hins vegar
álitið vera streituþáttur hjá
börnum á öllum aldri, t.d.
dauðsföll og skilnaðir.
Einn alvarlegasti streitu-
þátturinn hjá litlum börnum og
alveg fram til 5 ára aldurs er
ýmiss konar aðskilnaðarkvíði,
e.ða að þau eru hrædd um að
yera skilin ein eftir. í því
sambandi má nefna margar
algengar aðstæður, t.d. að barn
sé lagt inn á sjúkrahús, að
annað foreldra fer í burtu, að
barn eignist systkini (þar sem
barnið verður að deila foreldrun-
um með öðrum), að barnið sé
skilið eitt eftir með .bar.njostru
sem það þekkir ekki, að barnið
sé skilið eftir á dagheimili þegar
því leiðist þar. Margar rannsóknir
hafa einnig sýnt fram á að mörg
og tíð skipti á dagvistun bama
valda streitu. Börn þola illa allar
breytingar og virðist samfelld og
stöðug dagvistun á einum
góðum stað minnka verulega
líkurnar á streitu hjá börnum.
Einn algengasti streitu-
þátturinn hjá börnum á skóla-
aldri og fram til 11-12 ára er ef
gerðar eru of miklar kröfur til
þeirra frá foreldrum, kennurum
og félögum. Of miklar kröfur
um að standa sig og að lögð sé of
mikil ábyrgð á herðar börnum
eru vel þekktir streituþættir.
Það getur einnig gefið tilefni
til streitu að börn eigi ekki vini
eða séu félagslega einangruð
eins og það er oft kallað.
Ýmiss konar breytingar á
högum barns geta valdið streitu,
t.d. tíðir búferlaflutningar, koma
í nýjan skóla, þurfa að skipta um
vini. Upplausn og óöryggi innan
fjölskyldu getur einnig valdið
streitu hjá börnum.
Viðbrögð gegn streitu
eru mismunandi
Streita verður til fyrir víxl-
verkan upplifana, hegðunar og
líffræðilegra viðbragða.
Atburðir sem valda streitu hjá
einum þurfa ekki að gera það
hjá öðrum. Streita er mjög
einstaklingsbundið fyrirbrigði.
Sami maður getur lika brugðist
við streitu á mismunandi hátt.
Þreyttur og lítið hvíldur maður
getur fundið fyrir streitu sem
hann myndi ekki finna fyrir ef
hann væri hvíldur og vel fyrir
kallaður. Það sama á við um
börn. Streituviðbrögð þeirra eru
oft háð ytri aðstæðum. Ónógur
svefn, þreyta eða slæmt fæði
getur framkallað streitu.
í nútíma þjóðfélögum er álitið
að streita hafi aukist hjá
fullorðnum, en ýmsar rannsókn-
ir benda einnig til þess að börn í
borgum séu haldin meiri streitu
en þau börn sem búa úti á landi
og að streita sé mun algengari
hjá börnum í dag en hún var
fyrir nokkrum áratugum. Hvers-
dagsleiki barna og fullorðinna í
borgum er oft býsna líkur. Hann
er sundurslitinn, flókinn og
áhrifin, sem einstaklingarnir
verða fyrir, eru óteljandi.
Viðbrögðin hjá börnum og
fullorðnum gegn streitunni eru
hins vegar oft ólík og það er ekki
eins mikið rætt um „stressuð”
börn eins og „stressaða”
fullorðna.
Streita hverfur ekki af
sjálfu sér.
Víðtæk sænsk rannsókn á
streitu hjá 100 dagheimilisbörn-
6 Vikan 3. tbl.