Vikan - 06.03.1980, Blaðsíða 50

Undarleg atvik — Ævar R. Kvaran
KARL
í KRAPINU
Það var eitt harðindavor á 18. öld, um
þær mundir þegar þeir Pétur Þorsteins-
son og Hans Wium héldu Múlasýslu, að
hval einn rak á þeim hluta norðanverðra
Héraðssanda sem heitir Helminga-
sandur og var klaustureign. Hans Wium
hafði vald yfir rekanum, en hreppstjóri
Hliðarmanna var umsjónarmaður hans
og bar honum að tilkynna það sýslu-
manni. En vegna harðæris var um þær
mundir mikil bjargarþurrð á Út-Héraði
svo margir þoldu hungur. Sárnaði
mönnum að sjá þessa miklu björg senda
til hjálpar og mega ekki hagnýta sér
hana. En hvalurinn var kominn að því
aðskemmast.
Hreppstjóri skrifaði þá Wium bréf og
nefnir til vinnumann sinn að fara með
það. Biður hann að farið sé með það i
Bót og skilað til Jóns frænda síns og
vinar, að sjá bréfinu borgið á sem
hagkvæmastan hátt. Maðurinn fer i Bót
og skilar bréfinu en leggst þar veikur.
Jón bóndi kveðst engan hafa að senda en
kemur þó bréfinu til næsta bæjar og
biður fyrir það. Með þessum hætti var
svo bréfið sent bæ frá bæ og varð lengur
á leiðinni en ella.
En af hreppstjóra er það að segja að
hann sendi annan vinnumann jafnskjótt
hinum til allra hinna bágstöddustu i
nágrenninu að koma og skera hvalinn,
því hann liggi undir skemmdum og skuli
þeir vinna sér til hluta og njóta þess sem
annars verði ónýtt.
Kom þarna saman mikill mannfjöldi
og skar allan hvalinn á skömmum tíma.
Hreppstjóri var óspar á hvalinn við
fátæklinga og fengu þeir fullfengi matar.
Sjálfur hélt hann þó eftir stærsta hlut-
anum. Margir höfðu fært hreppstjóra
vinarskenk og voru menn góðglaðir.
Hreppstjóri settist þá með vinum sinum
á dyralofti eftir útbýtinguna og var
orðinn drukkinn þegar honum var sögð
för ríðandi manna framan að Ketils-
stöðum með reiðingshesta.
„Þar kemur Wium i broddi fylkingar.
mikill og höfðinglegur," sagði einhver.
„Sjáið þið, það glampar á korðann!”
„Látum karl koma," sagði hreppstjóri
og hljóp út og greip járnkarl, þvi nú sá
hann Wium nálgast og sýndist hann
ærið hermannlegur með brugðinn korð-
ann. Hreppstjóri vissi hvað hann hafði
gert og bjóst við öllu því versta en vildi
selja sig dýrt, enda allhreifur af vininu.
Þegar hreppstjóri heilsaði kastaði
Wium á hann kaldyrðum og ógnaði
honum með korðanum. Hreppstjóri vill
eigi verða seinni til og skýtur að honum
járnkarlinum. Wium vék sér fimlega
undan og flaug járnkarlinn framhjá
honum og á kaf i þúfu.
Hreppstjóri mælti þá af miklum móði
um leið og hann náði aftur járninu:
„Það gerði fjandinn enginn boð eftir þér
héðan af. Þú gast komiðstrax!”
Wium sá nú að hér var einhver
jnisskilningíir og sefaðist. Kvaðst hann
hafa farið þegar hann fékk bréfið en
spurði hvort það væri satt að hann hefði
látið allan hvalinn. Hreppstjóri kvað það
ósatt og sagðist halda eftir miklum
hluta.
Þó átaldi Wium hann fyrir dirfsku og
gjörræði. Gengu menn þá á milli og
friðstilltu hreppstjóra. Hann mælti: „Þér
er nær, valdsmaður, að koma með mér
upp á dyraloft og fá hressingu en ávita
mig fyrir það þótt ég styngi nörtum upp i
fátæka menn, áður en þær urðu ónýtar.
þvi þú og þinir fá nóg á trunturnar sínar
af þvi sem ég hef eftir."
Hófst þá brúnin á sýslumanni og
félögum hans. Settust þeir svo allir að
sumbli á dyralofti og sættust að
Bakkusar. Mat Wium hinar gildu
orsakir hreppstjóra þegar hann sagði
sem var: „Hefðuð þér ef til vill gert það
sama, hefðuð þér átt minn hlut," sagði
hreppstjóri. Wiunt lét þaðsannast heita.
Sagt er að Wium hafi eigi ‘ heimt
verð fyrir þann hluta sem til fátækra fór
og hreppstjóri ekki heldur. En þeir
Wiunt fóru síðan meðfullbyrði á hestum
sínum og skildu þeir hreppstjóri vinir.
Eins og kunnugt er af frásögnum um
Hans Wiurn var ekki heiglum hent að
bjóða honum birginn, enda var hrepp-
stjóri sá sem hér átti hlut að niáli ekki
meðalmenni. Hann hét Eirikur Styr-
bjarnarson, Þorsteinssonar á Sleðbrjót
og konu hans Guðrúnar Sigvaldadóttur
Eirikssonará Búlandi.
Eirikur Styrbjarnarson var afarmenni
og stórbokki en gáfaður og góður
fátækum, eins og frásögnin hér að
framan sýnir. Eirikur bjó að Ketils-
stöðum á Jökulsárhlið eftir miðja 18. öld
og var talinn í helstu bænda röð.
Skal nú sagt nokkru nánar frá Eiríki
hreppstjóra.
Það var eitt sinn að Guðmundur
sýslumaður Pétursson háði vorþing að
Fossvöllum og gekk hart eftir greiðslu
gjalda því hann var í senn röggsamlegt
yfirvald og þótti harðbrjósta.
Ekkja frómlunduð og fátæk bjó með
mörg börn að Hrafnabjörgum norður.
Hún hét Vilborg. Eiríkur var fjárhalds-
maður hennar og lét hana sjaldan
skorta. Nú heimti sýslumaður af henni
skatt. Henni kom það á óvart og gat ekki
borgað.
„Hver er svaramaður þinn?” spyr
sýslumaður. „Eirikur hefur oft hjálpað
mér," segir hún.
Sýslumaður býður þá Eiriki að borga.
„Henni er óskylt að borga nokkuð,”
segir Eirikur. „því hún liggur viðsveit."
„Þá skal selja eigur hennar ef þú,
Eirikur, borgar ekki fyrir hana þvi hún
telur þig verndarmann.”
Deilir hann hart á Eirik, uns hann
verður að borga, og gengur brott
þegjandi og var þungt i skapi. Nær hann
sér nú i vín og verður kenndur. Svo
kallar hapn sýslumann þar út fyrir á
eintal og fer að ræða skattamál
ekkjunnar. En af þvi báðir voru orðnir
drukknir þá lenti í hart með þeim.
Eirikur varð ofsareiður og gaf
sýslumanni löðrung og segir honum að
hafa hann með í skattinn. „Hafið þér
ekki tekið þá fáa ranglega hér i dag,”
segir liann.
Sýslumaður spyr hvort dóninn dirfist
að sýna sér ójöfnuð og kallar menn til að
handsama Eirík. En þeir heyrðu ekki
fyrir fossgnýnum og árniðinum. Og
áttust þeir þar illt við. Hét Eirikur að
hrinda sýslumanni í ána. En þá komu
menn að og skildu þá. Gaf þá einn Eiríki
brennivínsflösku. Engin voru vitni að
orðaskiptum þeirra en margir reyndu að
sætta þá uns þeir að lokum drukku sátta-
bikar úr flöskunni og var hvorki minnst
framar á skattinn Vilborgar né högg þau
sem hvor veitti öðrum. Þessi viðureign
var inngangur að langri vináttu milli
þessara skapheitu manna og hélst vel
tryggð með þeim síðan.
Gissur og Guðrún hétu hjón sem
bjuggu um þessar mundir i Vatnsdals-
gerði í Vopnafirði. Þau áttu 21 barn og
lifðu flest þeirra, og varð það orðfleygt.
Það var sagður siður Guðrúnar að telja
þau út og inn.
Þá bar það til að þau hjón misstu einu
kúna sina og áttu ekki peninga til þess að
kaupa aðra. Fór þá Guðrún viða og
falaði peningalán en án árangurs. Hún
fór um Jökulsárhlið og kom að Hauks-
stöðum, en þar hafði Eirikur þá tekið sér
bólfestu.
Eirikur spyr hvernig menn gefist.
„Vel,” segir hún. „en hvergi fæ ég léða
peningana í kýrverðið.” „Ætlarðu langt
að fara?” spyr Eiríkur. „Dalinn á enda
að hverju sem verður,” segir hún. „Þú
verður nótt hjá mér þegar þú kemur að
innan,” segir Eiríkur. Hún hét þvi og fór
að Brú.
Henni var gefið mikið i mat, klæðnaði
og peningum og kom hún aftur að
Hauksstöðum og var þar nótt. Að
morgni leysir Eiríkur út og mýlir fimm
vetra snemmbæru og segir Guðrúnu að
fara með hana. Hún vill þá borga með
peningum þeim sem hún hafði fengið.
„Nei," segir Eiríkur, „eigðu þá sjálf því
þú átt marga munna en þitt of lítið,"
Guðrún bað guð að launa fyrir sig og
fór síðan.
Og orð hennar rættust því aldrei
skorti Eirík vistir þau 45 ár sem hann
bjó og blessun þótti hvila yfir búi hans.
Sagt er að hann hafi alið upp 19
munaðarlaus börn og var kona hans
Guðný Eiriksdóttir frá Sandbrekku
honum samtaka i þvi. Lýsir það vei þeim
hjónum.
Þegar börn Eiríks voru fullorðin og
hann gamall og hættur erfiðustu
verkum kom hann með Sigvalda syni
sínum með lest í Vopnafjarðarkaupstað.
Verslunarstjórinn þar var kallaður
Ingvaldsen. Hann var vinur Eiriks.
Hittu þeir feðgar hann í búðinni.
Fagnaði hann þeim vel. einkum Eiríki.
Þar sáu þeir útlendan mann, háan,
þrekinn og skuggalegan á svip. Hann
var rembingslegur mjög og tók eigi
kveðju þeirra feðga.
„Hver er þessi hinn hrokalegi
maður?” spyr Eirikur.
„Hann er danskur og aðstoðarmaður
minn. Hann kom upp með skipinu og
heitir Broch," segir kaupmaður. Þá snýr
Eiríkur sér að syni sínum og segir lágt:
„Þarna er þrælslegur maður, Sigvaldi
minn, og Ijótur.”
Broch heyrði og skildi orð hans og
reiddist, vindur sér að borðinu og hand-
langar Eiríki löðrung mikinn. Eirikur
áttar sig skjótt og réttir honum annan en
þótti hann verða of lítill og vill snarast
innfyrir.
Sigvaldi og þeir fleiri héldu þá Eiriki
og báðu hann ætla sér hóf, gamlan og
lúinn. Hann bað þá sleppa sér. „Lofið mér
að svala mér á honum,” sagði hann. ,þvi
ég hygg að mitt högg hafi verið minna.
En ég vil ekki að svona piltar eigi hjá
mér.”
Þeir báðu hann að vera stilltan.
sögðu Broch á besta skeiði og marg-
æfðan barsmiðagarp. En Eirikur hratt
þeim af sér. „Já, lofið mér að reyna. Ég
held að mitt hafi verið minna.”
Barst nú fylkingin aftur og fram um
húsið og loks út úr dyrunum. Broch
SO Vikan 10. tbl.