Vikan - 16.04.1981, Qupperneq 28

Texti: AnnaLjósm.: Ragnar Th.
—
Viðtal Vikunnar
„Passíusálmarnir eru ekki
upplestrarljóð —
þeir em
söngtextar'
— segir Smári Ólason, en hann hefur manna
mest og best kynnt sér gömlu lögin við
Passíusálmana.
Nú í lok föstunnar er ekki úr vegi að kynnast ögn einni hlið
á Passíusálmunum sem sjaldan ber á góma nú orðið. Það
eru gömlu Passíusálmalögin. „Passíusálmalög — hvaða
lög?" kann einhver að spyrja. Nú hafa sálmarnir verið lesnir
fimmtíu kvöld á föstunni og ekki bara þetta árið heldur
árum samen. Siður sem flestum þykir vel við hæfi.
Og svo kemur maður sem segir að þetta sé allt saman
misskilningur — Passiusálmana eigi að syngja, ekki lesa. Er
ekki ástæða til að leggja við hlustirnar? Sá sem talar er vel
fróður um þessi mál.
„Passíusálmarnir hafa verið andlegt
veganesti þjóðarinnar í meir en 300 ár.
Þeir hafa verið höfuðuppbygging henn-
ar i andlegu trúarlífi.
Nú orðið eru þeir alltaf lesnir, en allt
fram á okkar daga hafa þeir verið
sungnir.
Passíusálmarnir eru samdir við
ákveðin lög. Hallgrimur samdi ekki fyrst
sálm og tók síðan eitthvert lag og setti
við hann. Lögin voru þekkt sálmalög og
hann samdi þessa fimmtíu passíusálma
við þrjátíu og sjö lagboða.”
Hver voru þessi lög?
„Þessi lög voru á sínum tíma öll
einradda sálmasöngur, þá þekktust ekki
hér þau hljóðfæri sem spilað er á núna.
Á nteginlandi Evrópu útsettu menn
seinna þessi einradda lög fyrir hljóðfæri.
Allir kóralar. til dæmis eins og þeir
leggja sig eftir Bach, eru gömul sálma-
lög, sem hann hefur tekið og raddsett.
Þau eru ekki eftir hann, hann raddsetti
þau.”
Lagboða'
„í Hólabók, en það er sálmabók sem
gefin var út 1589, eru tekin upp ýmis lög
sem eru af þýskum stofni og við þessi lög
voru samdir ýmsir sálmar.
Upphafsvers í hverjunt sálmi varð
siðan að því sem nefnt er lagboði. Hann
gefur þá til kynna við hvaða lag er átt.
Þegar Hallgrímur semur sína sálma
setur hann lagboða við hvern sálnt. í
eiginhandarriti Hallgrims af
sálmunum frá 1659 (talið það handrit
sem hann gaf Ragnheiði Brynjólfsdóttur
á banabeðinum) gefur hann lagboðann
til dæmis i fyrsta sálmi en við annan
sálm stendur „með sama lagi” því lögin
eru færri en sálmarnir, eða 37 talsins.
í nýrri útgáfu á Passíusálmunum (70.
prentun, 1977) er lagboðinn hins vegar
felldur niður — af sögufræðingum! Það
er gjörsamlega óverjandi.”
Landslag í nótum
„Gömlu þýsku lögin úr sálmabókinni
1589 breyttust mjög þegar þau löguðust
að islenskum tónhætti. Þó svo myndin,
landslagið sem laglínan gaf, hafi
haldist, sungu Islendingar þessi lög á allt
annan hátt en þau voru skráð niður.
Laglínan er skrifuð niður með nótum
(„hófnaglanótum”) en hún var siðan
endurrituð nær óbreytt í nýrri uppskrift-
um fram eftir öllum öldunt, án tillits til
þess hvemig lögin voru sungin. Ég leyfi
mér að efast um að þau hafi nokkurn
tíma verið sungin nákvæmlega eins og
þau voru skrifuð niður.
Það er ekki fyrr en unt ntiðja 19. öld
sent reynt er að skrifa lögin niður eins
og þau eru þá sungin. Einn sá fyrsti sem
það gerir er Páll Jónsson i Viðvík, 1852.
Siðan kom Ari Sæmundsson, 1855, en
það er ákaflega vafasöm heimild. Þeir
skrifa bókstafanótur. Séra Bjárni
Þorsteinsson og séra Sigtryggur
Guðlaugsson skrifa niður nótur um
aldamótin 1900. I skjalasafni séra
Sigtryggs hef ég fundið rannsóknir hans
á íslenskunt sálmalögum sem eru alveg
ótrúlega nterkilegar, en þær hafa aldrei
veriðbirtar.
Verk þessara manna eru ómetanleg
en ber þó að taka með vissri varúð og
ekki of bókstaflega. Bjarna hættir til
dæmis til að skipa lögunum of mikið
niður í dilka og fylgja ekki hrynjandi
málsins, en það hefur verið erfitt að
skrifa lög á nótur eftir ntinni.”
„Hann hefur hljóðritað
óheyrilegt safn"
„Upp úr 1950 taka nokkrir menn upp
á því að skrá þessa menningararfleifð
niður á nýjan hátt, hljóðrita hana á
segulbönd.
Fólk sem fætt var í kringum 1880
var alið upp við Passíusálmana sungna á
sínum heimilum. Það kunni þá utan að
en örfáir menn urðu til þess að koma
auga á þessa arfleifð. Hallfreður Örn
Eiríksson hefur í starfi sínu hjá Hand-
ritastofnuninni safnað einna mestu. Þó
svo að hann sé ekki músíkmenntaður
maður þá gerði hann sér grein fyrir gildi
þessara alþýðufræða. Hann hefur
hljóðritað óheyrilegt safn — svo mikið
að enginn trúir fyrr en hann sér.
Á svipuðum tima byrjar Þórður
Tómasson i Skógum að hljóðrita. Seinna
fór Helga Jóhannsdóttir að safna út um
allt land á vegum Ríkisútvarpsins og
gerði þætti úr þessu efni. Ýmsir fleiri
hafa orðið tii að hljóðrita, þó söfn þeirra
séu ekki eins mikil að vöxtum. Til eru
einnig eldri hljóðritanir, til dæmis það
sem Jón Leifs tók upp á vaxhólka á
árunum 1920-30 og upptökur frá
árunum 1903-1912 úr eigu Jóns Páls-
sonar bankagjaldkera. Það er nú mesta
mildi að það skuli ekki allt vera glatað en
þessar hljóðritanir hafa ekki verið
afritaðar á segulbönd, þannig að þær
séu aðgengilegar.
Hljóðritanirnar eru langbesta efnið til
að vinna úr. Það er miklu auðveldara að
vinna með þær heldur en að skrifa upp
eftir fólki sem er að syngja, eins og þeir
Páll og Ari, Bjarni og Sigtryggur gerðu á
seinustu öld og fram á þessa. Segulbönd
er hægt að spila aftur og aftur og
leiðrétta villunótur og þau eru miklu ná-
kvæmari og sýna vel fjölbreytnina milli
landshluta, milli sveita og jafnvel geta
systkin á sama bæ sungið sama lagið
hvort á sinn hátt, eins og kemur fram á
einu bandinu sem Hallfreður tók upp, en
það er einmitt dæmi um lifandi
þjóðháttalega tónlist, að hún sé ekki
sungin með sama skrauti og útflúri, þó
svo að grunnmyndin og uppbyggingin sé
nákvæmlega eins.
Flámæli í tónum?
„Það er jafnvel hægt að greina
mállýskur eftir landshlutum. Á svæðinu
kringum Hornafjörð og í Hornafirði hef
ég tekið eftir „slaufu” í enda hverrar
hendingar — tónninn fellur niður. Þetta
tel ég fyllilega sambærilegt við flámæli
sem er ekkert nema „tónmállýska” á þessum
slóðum. Maður fær nákvæmlega sömu
tilfinninguna að hlusta á Hornfirðing
syngja þessi lög eins og maður sé að
hlusta á flámæli. Eftir að hafa heyrt
þetta nokkrum sinnum fer þetta þó að
láta skemmtilega í eyrum og flokkast
sem sérstakt einkenni á þessum söng.”
„Ástandið er hörmulegt"
Maður skyldi ætla að þessum
menningarverðmætum væri tilhlýði-
28 Vikan 16. tbl.