Vikan - 18.12.1941, Blaðsíða 25

VIKAN, nr. 51—52, 1941
23
Um krossgátur.
Dað er líklega ekki of mælt, að gátur, í ýmsum
myndum, séu jafngamlar mannkyninu á
jörðu hér. Viðfangsefni hins daglega lífs hafa
löngum verið þraut, sem þurfti að ráða. Og lífið
í heild verið torráðin gáta, sem ekki hefir orðið
leyst fyrri en að leiðarlokum. Hvernig verður ævi
vor? — Hvernig verður þetta sumarið, veturinn
eða árstíðin? Hvernig verður þessi dagurinn?
Hvað hefir hið óþekkta, sem fram undan ér, að
færa oss? Allt eru þetta gátur. Vér reynum að
ráða þær. Timinn leysir úr, hvort ráðningin verður
að meira eða minna leyti samkvæmt réttu lagi.
Það er ekki ólíklegt, að þessi mergð viðfangsefna,
sem lífið leggur oss til, sé fyrsta undirstaða gát-
unnar. Þótt af nógu hafi verið að taka, þar sem
viðfangsefni hins daglega lífs voru, til þess að
velta fyrir sér, hafa menn fundið sér upp við-
fangsefni, sem glímt yrði við, en höfðu það fram
yfir viðfangsefni og gátur lifsins, að þau var
hægt að leysa. Og samstundis var hægt að fá
úr þvi skorið, hvort ráðningin væri rétt eða xöng.
Mennii’nir hafa komizt á lag með að fela hugsun
á bak við orð, sem þýða allt annað, en gefa þó
svo mikið til kynna um hugsunina, eða það sem
við er átt, að sá, sem fær gátuna til meðferðar,
getur svipt hulunni af viðfangsefninu og sýnt
hvemig einföld hugtök eru oft og einatt falin
undir torskildum eða tvíræðum oi’ðum. Að vísu
má búast við að rétt ráðning fáist ekki við fyrstu
raun. En það er allur munur, að geta fengið úr-
skurð um réttmæti ráðningarinnar, og þá er hægt
að byrja á nýjum leik, ef illa tekst í fyrstu. Því
er ekki þann veg farið um lífsgátuna. Hún er
alltaf óráðin, þrátt fyrir það, að alltaf er verið
að ráða hana. Ráðningin fæst ekki fyrri en allt
er um seinan. Þess er enginn kostur að byrja á
henni á nýjan leik.
Um eiginlegan uppruna gátunnar er óvíst, en
drög til hennar liggja í elzta ritaða máli, elztu
minningum mannkynsins. Og það er víst, að í
Austurlöndum var gátan orðin að íþrótt fyrir
þúsundum ára. 1 gamla testamentinu er sagt frá
all einstæðu einvígi, sem þau háðu drottningin af
Saba og sá mæti maður Salómon konungur. Þau
reyndu andlegt atgervi hvors annars með þeim
hætti að leggja gátur hvort fyrir annað. Get-
raunirnar voru með ýmsu srtiði með ýmsum þjóð-
um, orðaleikir og talnagátur.
Grikltir hinir fornu munu einkum bafa iðkað
talnaþrautir, en í norrænum sið mun hið mælta
orð hafa notið meiri hylli. Sennilega hefir gátan
verið mjög iðkuð meðal Germana, ekki sízt á
Norðurlöndum. Þar ,er hún komin á hátt stig
löngu fyi’ir ritöld. Er hún einkum bundin við Ijóð-
formið, svo sem gátur Gestumblinda. 1 eddunum
er krökt af gátum og síðar í hetju- og drótt-
kvæðum, þegar þau koma til sögunnar: kenning-
amar. Þær eru eigi annað en gátur. Hugsunin er
sett fram á táknrænan hátt. Að mestu mun ljóð-
formið hafa verið sjálfkjörið fyrir gátuna, eins
og allur sá ai’agrúi gátna sýnir, sem geymzt hafa
gegnum aldirnar.
Eins og á öðrum sviðum ei'u Grikkir, hin mennt-
aða íþróttaþjóð, brautryðjendur gátunnar í Ev-
rópu. Goðaspár þeirra eru gátur, mæltar fram i
sexmæltum ljóðum (hexameter). Tii Grikkja mun
einnig mega rekja krossgátuna. En í krossgátur
sínar notuðu þeir ekki bókstafi og orð. Stærð-
fræðin var þeirra mest metna vísindagrein. Er
éigi ólíklegt, að það hafi orðið þess valdandi, að
þeir notuðu tölur til uppfyllingar á krossgátunni.
Hér skal sýnt eitt dæmi þess, hvernig grískar
Jólakrossgáta Vikunnar.
VIKAN hefir ákveðið að veita að
þessu sinni þrenn verðlaun fyrir
rétta ráðningu á jólakrossgátunni.
— Ef margir senda réttar ráðn-
ingar, verður dregið um verðlaunin.
Fyrstu verðlaun: 20 kr., önnur: 15
kr., þriðju: 10 kr. Ráðningar verða að
vera komnar fyrir 15. febrúar til
Vikunnar, Kirkjustræti 4, Reykjavík.
Pósthólf 365. (Ráðningum fylgi
greinilegt heimilisfang sendanda).
JLárétt skýring:
1. Jesús. — 7. hátíðaglaðningar. — 14.
lifvænleg. — 15. gremjast. — 16. stafurinn.
-—• 19. fiskur. — 21. var kyrr. -— 22. titill.
— 23. forsetn. — 25. herma. -— 27. ílát. —
30. strik. — 32. víkur. — 34. ung kind. —
36. brennur. — 38. fóru á sjó. — 39. efast
ekki. — 40. veikar. — 41. ljótur. — 43.
tengdi. — 44. lokaði. — *45. bátur. •— 46.
himintungl. — 48. nútíð. — 49. frumefni.
-— 50. verkfæri. — 51. hávaði. — 52. for-
setn. ■— 53. frændi. — 55. daunilla. — 58.
forskeyti.-— 59. rismikilla. — 60. sett hjá.
— 62. annizt. — 68. hægt. — 74. tré. •—
76. velgengir (so. vth.). — 78. bola. — 79. meðal
annars. — 80. persónufornafn. — 82. skjálfti. —
83. tónn. — 84. goð. — 85. sarg’. — 86. syndug.
— 87. afhýsið.’ -— 89. umhyggja. — 91. þrasir. —
93. mannsnafn. — 94. högg. — 95. glamm. —
97. þrábiðja. — 98. Evrópuþjóð. — 99. missi. —
100. rír. —- 102. lengra. — 103. borðuðu. -— 104. á
fæti. — 105. beygingarending. — 106. enda. —
108. mannsnafn, þf. — 110. hvatar. — 111. vondir.
—113. velling. — 114. ráðgjafax-. — 115. örnefni
í Henglaf jöllum.
Lóðrétt skýring:
1. málmvetlingai’. — 2. rúms. — 3. fiskar. •—
4. blettir. — 5. hljóð. — 6. afleiðsluending (forn).
— 8. endi. — 9. skrá. — 10. gekk. — 11. norpi.
— 12. stallur. —- 13. hljóðbreyting. — 17. öryggi.
— 18. staurana. — 20. kviðir. — 22. ganga. —
24. fjarlægðina. — 26. bifa. — 28. heitið. — 29.
viðarmylzna. — 31. pallur. — 33. rugli. — 34.
ullar'ílát. — 35. jurt. — 37. rosi. — 40. mannsefni.
— 42. kyrrt. — 44. fjörugróður. — 47. sjáleg. —•
50. fortóku. — 53. kind. — 54. tala. — 56. tveir
samhljóðar. — 57. forskeyti. -— 61. hláturgjarn.
— 63. bær í Bolungavík. — 64. samtíningur. — 65.
ás. — 66. hreyfing. — 67. sprakk. — 68. fótur.
— 69. bjóða við. — 70. raft. — 71. ekki neinn. —-
72. tveir eins. — 73. prestsþjónusta. — 75. elsku.
— 77. göng. — 78. týnir. — 79. slasa. ■— 81. verk-
ar skinn. — 86. frétt. — 88. ílát. — 89. fæða. —
90. þrótt. — 92. í skartgripum. — 94. féllu. —
96. rótar. — 99. sæti. — 101. frægð. — 103. ræðið.
— 107. tregs. — 109. rönd. — 110. óráð. — 112.
frumefni. — 113. tveir skyldir.
Lausn á 118. krossgátu í 50. tbl. er á næstu síðu!
ki-ossgátur litu út. (Sjá mynd 1). Ferning er
skipt niður í níu reiti, er tölustöfunum 1—9 raðað
í reitina eins og 1. mynd sýnir. Þessi gáta er
leyst á þann hátt að flytja stafina þannig, að
útkoman verði hin sama, hvort sem lagt er saman
lóðrétt, lárétt eða í horn. Útkoman á að vera 15.
Séu stafii’nar (tölurnar) fluttir til eins og 2.
mynd. sýnir, verður útkoman 15, hvernig sem vér
leggjum saman. Reikningsþrautir í líkingu við
þessa eru margar til. Þá tíðkuðust einnig meðal
Grikkja gátur úr samstöfum og atkvæðum orða.
Rómverjar lögðu minni rækt. við gáturnar heldur
en Grikkir. Þó eru til krossgátur frá þeim, og
þær mjög svo fullkomnar. Þeir skiptu fleti í
ákveðna reitatölu,- sem fylltir voru út með bók-
stöfum, sem mynduðu orð, eins og tíðkast í kross-
gátum vorra tíma. Til er latneskur málsháttur,
sem þannig er skipað í 25 reiti. (Sjá 3. mynd).
3. mynd.
s A T O R
A R E P O
T E N E T
O P E R A
R O T A S
Hann er svona: „Sator arepo tenet opera rotas.'‘
(Sáðmaðurinn seinkar hjólinu við vinnu sína).
Hér höfum við íyrir okkur mjög fullkomna kross-
gátu.Það er sarna, hvernig hún er lesin, lárétt,
lóðrétt, áfram eða aftur á bak. Á tímum galdra-
brennu og hjátrúar er ekki ósennilegt, að plagg
sem þetta hefði orðið orsök til vítiskvala hérna
megin dauðamóðunnar hefði það fundizt í fórum
vinnumanns, sem lagt hefði hug á heimasætuna
á höfðingjasetrinu, og jafnvel þótt um minni sakir
væri að ræða.
Það er augljóst mál, að hér á landi hefir það
löngum þótt góð íþrótt að ráða gátur, ekki sízt
meðal alþýðumanna. Skilur það mjög á, að er-
lendis munu gátur einkum hafa verið dægradvöl
iðjulítilla yfirstétta. Eins og áður er sagt, eru
eddurnar og dróttkvæðin gátur að meira og minna
leyti. Þegar stundir líða færist gátan í léttara
form, um leið og ljóðagerðin færist i auðveldari
búning. Seinna má heita að gátnagerðin verði ein
tegund ljóðagerðarinnar. Hefir það tíðkazt allt
frani á vora daga, að yrkja gátur. Mun almenn-
ingur eiga í fórum sínum allríflegan fjársjóð af
því tagi. Hver kannast ekki við gáturnar: Fuglinn
flaug, — Tíu toga fjóra, — Margt er smátt i
vettling manns o. fl. o. fl. En hér verður eigi
farið nánar út í það. Eins og að framan er leidd
athygli að, er krossgátan komin alla léið aftan
úr fomöld. Hún hefir haldizt við í gegnurn mið-
aldirnar. Hafa það einkum verið munkar sem
varðveittu hana og iðkuðu. Aimenningseign verð-
ur hún varla talin fyrri en á síðustu áratugum.
En það er tvímælalaust, að hún hefir hvarvetna
reynzt afar vinsæl. Það eru jafnt æðri sem lægri,
er leggja stund á að ráða krossgátur. Það er
jafnvel talað um að þessi eða hinn hafi „kross-
gátu-dellu“. Þess munu ófá dæmi, að sama fjöl-
skyldan kaupi fleiri en eitt eintak af blaði, sem
flytur krossgátur. Og hinn mikli fjöldi ráðninga,
sem kemur þegar verðlaunakrossgátur eru gefnar
út, sýnir, að vinsældir krossgátunnar eru miklar,
einnig hér á landi.
Eigi alls fyrir löngu las ég það í blaði, að í
Ungverjalandi væri kvenstúdent, sem réði yfir-
leitt hverja krossgátu, sem hún næði til. Heppnin
hefir verið með henni, svo að hún hefir hlotið-
álitlega fjárhæð í verðlaun. Meðal annarra verð-
launa hefir hún hlotið einkabifreið. Hún er talin
afarfljót að ráða, jafnvel þyngstu krossgátur.
Hvernig eru þessar gátur búnar til? Hvernig
eru þær leystar?
Þessum spurningum verður svarað að einhverju
leyti í næstu blöðum. Sæm. Ein.