Heima er bezt - 01.08.1963, Blaðsíða 2

Aldarminning grasafrædings
I [lessum mánuði er liðin öld frá fæðingu þess manns,
sem kallast má höfundur íslenzkrar grasafræði, Stefáns
Stefánssonar, skólameistara á Akurevri, en hann fæddist
að Heiði í Gönguskörðum 1. ágúst 1863. Um langt
skeið var hann forystumaður í íslenzkum iandbúnaði,
rak stórbú á Möðruvöllum í Hörgárdal og átti mikinn
þátt í stofnun Ræktunarfélags Norðurlands og stýrði
því við mikinn og góðan orðstír á annan tug ára. Hann
var um mörg ár atkvæðamikill þingmaður, en þó kunn-
astur sem afburðakennari og síðar skólameistari við ann-
an stærsta framhaldsskóla landsins, Gagnfræðaskólann
á Akureyri. Átti hann manna drýgstan þátt í að hefja
Möðruvallaskóla til vegs og virðingar, þegar hann rið-
aði til falls, og síðar hratt hann fremur öðrum því á-
leiðis, að Akureyrarskóli yrði gerður að menntaskóla,
þótt það félli í hlut eftirmanns hans, að leiða þá bar-
áttu til lykta og vinna lokasigurinn í því máli.
Stefán Stefánsson kom þannig víða við í íslenzku
þjóðlífi, en þó er enn ótalið það verk hans, sem lengst
mun lifa, en það var samning Flóru íslands. Ungur að
aldri fékk hann hug á náttúrufræði, og lagði stund á
þá vísindagrein við háskólann í Kaupmannahöfn. Var
hann svo lánsamur að njóta þar kennslu hins ágætasta
kennara, Warmings prófessors, og tókst með þeim alúð-
arvinátta, sem varð Stefáni ómetanlegur styrkur í starfi
síðar meir. í miðjum klíðum hlaut hann að hverfa frá
námi, því að starfið kallaði á hann, er hann réðist kenn-
ari á Möðruvöllum 24 ára að aldri 1887.
Þegar eftir heimkomu sína frá námi tók hann að
rannsaka gróður landsins af kappi og varði til þess flest-
um sumrum að meira eða minna leyti frá 1888 til alda-
móta. Meginárangur þeirra rannsókna varð útkoma
Flóru íslands 1901. Þar er í fyrsta sinni á íslenzku lýst
öllum þeim æðri plöntum, sem vissa var fengin fyrir að
yxu hér á landi, getið vaxtarstaða þeirra og útbreiðslu.
Jafnframt var þá í fyrsta sinn framkvæmt vísindalegt
mat á eldri plöntuskrám frá Islandi, og með fullri gagn-
rýni og miskunnarlaust strikaðar út þær tegundir, sem
ekki var sannað með fyllstu rökum, að hér væru til. Þá
var og gerð full grein þess, hvað væru íslenzkar plönt-
ur, og hverjar væru einungis meira eða minna tíma-
bundnir slæðingar í gróðri landsins.
Flóra Islands er þannig í senn strangvísindalegt rit og
þó alþýðlegt í bezta skilningi orðsins. Lýsingar þær, er
hún flytur, eru til þess gerðar, að hver meðalgreindur
maður geti haft þeirra full not til þess að nafngreina og
þekkja þær íslenzkar háplöntur, sem á vegi hans verða.
En engin slík leiðarvísan var þá til á íslenzku. Plöntu-
lýsingar Stefáns eru glöggar og greinagóðar, svo að fá-
um mun betur hafa tekizt að semja slíkar. Ekki er þó
minnst um vert, að um leið og Stefán samdi Flóru bjó
hann til íslenzkt fræðiorðakerfi í grasafræði og gaf öll-
um þeim plöntum nafn, sem áður voru ónefndar á ís-
lenzku. Hafa nafngiftir hans og fræðiorð tekizt með
fágætum vel, svo að þeirra mun lengi sjá staðar í ís-
lenzku máli. Ljúka allir upp um það einum munni. Góð-
an þátt í að festa þessi orð í tungunni átti síðan kennslu-
bók hans, Plönturnar, sem lengi hefur verið notuð í
framhaldsskólum landsins.
Þegar vér nú lítum á starf Stefáns Stefánssonar hljót-
um vér að undrast það og dást að því. Hann ryður þar
braut í fræðigrein sinni með ágætum og leggur um leið
grundvöllinn að mikilvægum þætti íslenzkra náttúru-
vísinda.
Engum fær dulizt, að náttúrufræðin fyllir sífellt meira
og meira rúm í menningu þjóðanna. Þau fjalla um líf-
ið sjálft í öllum þess margbreytilegu myndum, og þau
grípa inn á flest svið hins daglega lífs, og á þeim hvílir
að verulegu leyti atvinnulíf þjóðanna. Hins vegar verð-
ur því ekki neitað, að vér Islendingar höfum á marga
lund verið tómlátari en góðu hófi gegnir í þeim efnum
að efla þekkingu vora á náttúrufræðum og hagnýta oss
hana í atvinnuvegum vorum. Enn skortir mjög á, að
vér gerum oss almennt ljóst, hversu mjög örlög og
gengi undirstöðuatvinnuvega vorra hvíla á því, að vér
fáum öðlast þekkingu á almennum lögmálum náttúr-
unnar og sérstaklega þó þekkingu á náttúru þess lands,
sem vér lifum og störfum í.
Stefán Stefánsson vann sitt merka brautryðjendastarf
í þeirri von og trú, að hann væri þar að kenna þjóð
sinni þessi grundvallarsannindi, og að ötullega yrði
fram haldið á þeirri leið, sem hann hafði þegar varðað
svo myndarlega. Honum var ljóst, að eitt af því, sem
bændaþjóð var nauðsyn að vita, var hversu háttað væri
gróðri landsins, sem búskapur þjóðarinnar hvíldi á. I þá
átt hnigu rannsóknir hans, bæði Flóran sjálf, svo og
síðar rannsóknir á fóður- og beitijurtum landsins.
Nú á aldarafmæli hans, sem ætla má að minnst verði
að maklegleikum, væri því fátt betur til fallið, en ef
unnt væri að hrinda áleiðis þessu áhugamáli hans, að
262 Heima er bezt