Heima er bezt - 01.03.1970, Blaðsíða 15

Ef Kolbeinn vestur undir Jökli á seytjándu öld hefði
boðið Kölska upp á þetta, hverju haldið þið að myrkra-
höfðinginn hefði þá svarað? Mundi hann hafa leyft sér
þá ósvífni að segja að þetta væri ekki skáldskapur? Von-
andi hefði hann kunnað sig betur en svo. En hefði þetta
borið við, ekki á seytjándu, heldur tuttugustu öld, eftir
að Stephan var búinn að yrkja, þá er ég sannfærður um
að með sjálfum sér hefði hann hugsað það sem nú er
sagt við óskáldin: Eftir þig gat enginn munað eina línu.
Oljóð kunna að vera góð lesning óklígjugjörnum mönn-
um, en að muna þau er dauðlegum mönnum um megn.
Olafsrímu sína hóf Einar Benediktsson þannig:
Veri signuð okkar átt,
auðgist hauðrið fríða;
beri tignarhvarminn hátt
heiða auðnin víða.
Vera má að lítils sé um vert að geyma þetta í minni,
en það er viðlíka auðvelt að gleyma því eitt sinn lesnu
eins og að gleyma upphafi Passíusálmanna. Með öðrum
orðum: þú getur ekki hrist það úr minni þér. Hvort-
tveggja fylgir þér til grafar.
Guðmundur Finnbogason gerði víst lítið að því að
yrkja, og sagt var um hann að hann legði sig ekki niður
við að yrkja undir ódýrari hætti en sléttuböndum. Ég
minnist ekki að ég nokkru sinni heyrði stöku eftir hann
nema eina, og vitanlega var það sléttubandavísa — um
skurðlist Stefáns Eiríkssonar. Hana hafa allir heyrt og
því kunna hana líka allir. Svo að hér þarf ekki að eyða
rúmi undir hana.
Við sjáum hér að framan hvernig „skáld“ nútímans
„yrkir“ um húsfreyjuna — sem væntanlega er hér sam-
nefnari kvenþjóðarinnar. Mér eru ekki tiltæk nein hlið-
stæð dæmi þess, hvernig gæsalappaðar skáldkonur sam-
tíðarinnar orða hugsanir sínar um okkur karlana; safna
ekki óljóðum, en hefi ekki yfirnáttúrlega minnisgáfu
til þess að geta munað þau. Ur þessu getur líklega marg-
ur bætt, því á bókmenntavellinum virðist nú ekki verða
þverfótað fyrir óljóðum karla og kvenna. En ég vil
minna á það, að fyrir hálfri annarri öld sagðist Rósu
þannig:
Langt er síðan sá ég hann
sannlega fríður var hann,
allt sem prýða má einn mann
mest af lýðum bar hann.
Líklega þykir þetta fátæklegt nú á dögum og vonandi
segja konur þetta nú öðruvísi og betur. Omögulega get
ég þó varizt gömlu spurningunni hans Jónasar: Höfum
við gengið til góðs götuna fram eftir veg?
Dýrra laga vandinn ver völlu Braga stéttar, sagði
Andrés á sínum tíma. Margir á meðal eldri kynslóðar-
innar mundu enn standa á því fastar en fótunum að
þarna færi hann með rétt mál. En tímarnir breytast og
mennirnir með, og ein af kröfum nýja tímans er sú, að
forðast í lengstu lög allt erfiði, og kannske umfram
allt að nú beri að forðast að reyna nokkuð á hugann.
Jafnvel þetta vissi Andrés líka, nú svo löngu horfinn
úr tölu lifandi manna. Nýrra daga andinn er öllu haga
léttar, bætti hann við. Og þarna kemur sá mikli kostur
óljóðanna, að þau krefjast engrar hugsunar. Eða finnið
þið kannske hugsun í óljóðinu um húsfreyjuna (þ. e.
kvenþjóðina)? Vitaskuld ekki; hana er þar enga að
finna. Hana mun sjaldan að finna í óljóðum, og fyrir
víst aldrei vel sagða.
Þetta sem Stephani þótti ljóður á ráði baglarans, fyr-
irrennara óskáldanna, að enginn gat munað eina línu
úr fátæklegu hnoði hans — á það nú á dögum að teljast
til tjóns? Þeirri spurningu svarar óljóðatízkan að sjálf-
sögðu neitandi. En svo munu aðrir, sem gjarna vilja
láta orð sín munast, ef svo mætti verða. Hvað á að
geyma minningu látins mann (og innan skamms erum
,við öll gengin fyrir ætternisstapann, sem nú erum á lífi)
ef ekki það sem samtíðin sagði um hann þegar hann
kvaddi? Hver mundi nú muna Steinunni Hallgrímsdótt-
ur ef faðir hennar hefði aldrei um hana kveðið? En fyrir
erfiljóðin sem hann kvað um hana getur hún ekki
gleymzt fyrr en íslenzk tunga deyr. Það sem bezt
geymdi minningu skörunganna — þar á meðal norrænna
fornkonunga — voru kvæði skáldanna. Mörg þau nöfn,
sem til þessa hafa verið á hvers manns vörum, væru
nú gersamlega týnd ef ekki hefði verið fyrir kvæðin.
Hver mundi kannast við síra Þorstein Helgason ef Jónas
hefði ekki ort? Enginn; og fáir við Tómas Sæmundsson.
Fáir líka við Odd Hjaltalín ef aldrei hefði verið Bjami
Thorarensen. Skyldu óskáldin nokkru sinni varðveita
sögunni nokkurt nafn? Kemur vitaskuld ekki til mála,
úr því að engin lína eftir þau festist í minni.
En við minnumst látinna manna líka í heiðarlegu
óbundnu máli. Það er nú á tímum alþjóðleg tízka að
blöðin flytji dánarminngar merkra manna við fráfall
þeirra, og hvergi ætla ég þenna sið almennari en með
okkar þjóð. Og hvergi sýnir sig okkar furðulega fákunn-
átta í blaðamennsku naktari en í þessari grein. Þar birt-
ist hún í blátt áfram lygilegri mynd. Þessar íslenzku
minningargreinar eru þráfaldlega innantómt og stund-
um broslegt kjánamas, gjarna í samtalsformi við hinn
látna. Það getur farið mætavel í bundnu máli að ávarpa
látinn mann, en í óbundnu máli aldrei. Notkun bundna
málsins hlítir sínum eigin lögum; t. d. er aldrei þérað
í bundnu máli. í þeirri grein (og raunar í öllum grein-
um) blaðamennskunnar er beztu fyrirmyndina að finna
hjá Bretum, og dánarminningar í hinum beztu blöðum
þeirra (t. d. The Times) eru undantekningarlaust alltaf
merkilegar, og endurtekningar komast þar aldrei inn.
Hjá okkur eru endurtekningunum engin takmörk sett.
Hér er ekki unnt að fara langt út í þetta mál, en tekið
skal eitt dæmi úr bezta flokknum. Við fráfall Skúla
Guðmundssonar á næstliðnu hausti (5. okt. 1969) fluttu
blöðin að sjálfsögðu minningargreinar um hann, enda
var hann einn af merkustu mönnum sinnar samtíðar.
Allar voru þær sómasamlegar. En annað birtist samtím-
is, og það var hans eigið yfirlit yfir æfiferilinn og kveðja
Heima er bezt 91