Tímarit lögfræðinga - 01.11.1980, Side 28

Þróun þjóðfélagsmála hefur á síðari árum verið í þá átt, að fram-
kvæmdavaldshöfum eru falin aukin verkefni og völd. Hið opinbera
hlutast til um hagi borgaranna í æ ríkari mæli með boðum, bönnum
og margvíslegum beinum aðgerðum. Því hafa m. a. verið gefnar frjáls-
ari hendur um framkvæmd laga. Lög tiltaka þá ekki nákvæmlega skil-
yrði eða forsendur stjórnarathafna heldur veita stjórnvaldi heimild
til að beita frjálsu mati við ákvarðanatöku. Þetta hefur í för með sér
aukna hættu á misbeitingu valds og að stjórnvöld láti stjórnast af
eigin geðþótta. Réttaröryggi borgaranna er stefnt í hættu. Það er
því almennt talin þörf á að tryggja, að ákvarðanir stjórnvalda séu lög-
legar og réttar, byggðar á lögmætum forsendum, þannig að réttindi
borgaranna verði ekki skert að nauðsynjalausu og að handahófskenndar
stjórnarathafnir gangi ekki á hagsmuni þeirra.
I flestum vestrænum ríkjum er úrskurðarvald almennra dómstóla
um stjórnarathafnir viðurkennt. I 60. gr. íslensku stjórnarskrárinnar
er kveðið svo á, að dómendur skeri úr öllum ágreiningi um embættis-
takmörk yfirvalda. Hefur hún verið skýrð svo, að dómstólar séu úr-
skurðarbærir um sérhvern ágreining um það, hvort stjórnvöld hafi
farið löglega að eða ekki, þ. e. um lögmæti stjórnarathafna, en síður
eða ekki um réttmæti þeirra, þ. e. um beitingu eða meðferð lögleyfðs
valds (stjórnvalds) framkvæmdavaldshafa. Af þessari ástæðu og þar
sem dómstólaleiðinn getur reynst bæði seinfarin og kostnaðarsöm,
hefur verið talið, út frá réttaröryggissjónarmiðum, að tryggja beri
sjálfa málsmeðferðina fyrir stjórnvöldum. Benda má á, að mikið mis-
Ingibjörg Rafnar lauk embættisprófi í lögfræði
1975 og hóf þá störf í Búnaðarbankanum, þar
sem hún starfaði til 1978. Hún er nú lögfræð-
ingur Mæðrastyrksnefndar. í fyrirlestri sínum
fjallar Ingibjörg um það álitaefni, hvort íslensk
lög tryggi þeim, er hagsmuni hafa af stjórn-
valdsákvörðun, rétt til að skýra sjónarmið sín,
áður en ákvörðunin er tekin. Hún bendir á, að
slík regla komi hvergi glögglega fram í sett-
um lögum, þó að ýmis einstök ákvæði tryggi
andmælarétt, þegar þau eiga við. Telur hún,
að andmælareglan gildi ekki hér á landi nema
í þessum tilvikum svo og þegar stjórnvald er
úrskurðaraðili og þegar stjórnvald fjallar um
verulega fjárhagshagsmuni.
150