Tímarit lögfræðinga - 01.11.1980, Page 30

Mat á því, hvað má teljast nauðsynlegt í þessu sambandi, er í hönd-
um stjórnvalds, nema lagaákvæði kveði sérstaklega á um annað eða
tilgreini sérstaklega einstök atriði. Sem dæmi um reglu þessa má
nefna lagaákvæði, er kveða á um að leita skuli álits eða umsagnar
ákveðinna aðila, upplýsingaskyldu aðila eða að afla skuli tiltekinna
gagna.
Andmælareglan er nátengd reglunni um rannsóknarskyldu stjórn-
valda. Segja má, að hún fjalli að hluta til efnislega um einn lið þeirr-
ar síðarnefndu, en hún snýr að aðilum máls, þ. e. hún miðar að því
að tryggja hagsmuni/réttarstöðu aðila enn frekar. Hlutverk hennar
er þannig einkum tvíþætt: Annars vegar að tryggja hagsmuni aðila
— réttaröryggissj ónarmið — og hins vegar að stuðla að því að mál
verði betur upplýst — og þjónar þannig rannsóknarhagsmunum stjórn-
valda.
Kjarninn í andmælareglunni er hin sjálfsagða réttlætiskrafa, að
ekki verði tekin ákvörðun, er varðar réttarstöðu aðila ( einstaklinga,
félaga o. s. frv.), án þess að honum/þeim hafi verið gefinn kostur á að
tjá sig. „Ingen má dömmes uhört“ (Bent Christensen 394). I henni
felst einkum, að sá, er stjórnvaldsákvörðun varðar, á að eiga þess
kost að kynna sér gögn máls og málsástæður, sem ákvörðun byggist
á, og að fá að tjá sig um þær, á að gæta hagsmuna sinna og verja sig
þannig gegn óæskilegum og/eða óréttmætum ákvörðunum stjórnvalda.
Ennfremur stuðlar reglan að því, eins og áður segir, að mál kunna að
verða betur upplýst, þar sem aðilar kunna að koma að nýjum upp-
lýsingum og leiðrétta rangar eða rangtúlkaðar upplýsingar. Þannig
má telja, að andmælareglan tryggi að sínu leyti réttaröryggi borgar-
anna og verndi þá gegn röngum, óréttmætum og óheppilegum stjórn-
valdsákvörðunum.
Til að aðilar geti neytt andmælaréttar síns til fulls, þurfa nokkur
atriði að koma til. Aðila þarf þannig að vera kunnúgt um, að mál, er
hann varðar, sé til úrlausnar hjá stjórnvaldi. I öðru lagi þarf aðili
að eiga greiðan aðgang að öllum þeim gögnum, er ákvörðun kann að
byggjast á.
Ljóst er, að í mörgum tilvikum kunna öryggishagsmunir ríkisins,
tillitið til friðhelgi einkalífs einstaklinga eða önnur slík tilvik að mæla
gegn og girða fyrir, að aðilum verði játaður þessi réttur. Hafa ber
þó í huga, að andmælarétturinn er næsta haldlaus, nema aðila séu
kunnúg gögn og rök sem stjórnvald byggir á. Þá ber og að minnast
þess, að andmælaregla réttarfarsins, sem andmælaregla stjórnarfars-
ins er sniðin eftir, er talin fela í sér þennan rétt aðilum til handa.
152