Tímarit lögfræðinga - 01.12.2003, Side 44

Samkvæmt hlutarins eðli sýnist og hliðstæð regla vart geta átt við um útvarp, enda
mun tilsvarandi stjórnarskrárákvæði hvergi vera talið taka til þess.8
Að frátöldu hinu afdráttarlausa banni við ritskoðun og öðrum fyrir fram
tálmunum við prentfrelsinu tilgreindi 72. gr. stjskr. ekkert um aðrar takmarkanir
á rétti manns til þess að láta í ljósi hugsanir sínar á prenti nema að hann yrði að
ábyrgjast þær fyrir dómi. Ekki var þess nánar getið hvaða ástæður gætu réttlætt
slíkar eftirfarandi takmarkanir á réttindunum. Dómstólar höfðu þó ekki frjálsar
hendur er þeir skáru úr um hvort menn skyldu sæta ábyrgð fyrir dómi. Byggt
var á lagaáskilnaðarreglu, þ.e. að takmörkun réttinda yrði að eiga stoð í lögum.
Hins vegar var litið svo á að löggjafinn hefði frjálsar hendur að mestu, bæði um
skilyrði fyrir ábyrgðinni og um ábyrgðina sjálfa. Ólafur Jóhannesson tekur þó
fram, að þótt sú meginregla gilti að löggjafanum væri í sjálfsvald sett að ákveða
hin efnislegu takmörk fyrir málfrelsi og ritfrelsi, sætti sú regla nokkrum undan-
tekningum. I því sambandi bendir hann sérstaklega á að löggjafann bresti vald
til að leggja refsingu við ummælum, hvort heldur eru á prenti eða annars
staðar, sem stjórnarskrárgjafinn hafi sérstaklega helgað eða heimilað, t.d.
stjórnarskrárvarinn rétt manna til að þjóna guði með þeim hætti sem best á við
um sannfæringu hvers og eins. Eins myndi það ósamþýðanlegt stjórnarskránni
að leggja refsingu við stjórnmálaumrœðum og pólitískri gagnrýni.9 Ólafur reif-
ar þó ekki nánar með hvaða hætti skerðing á rétti til frjálsra stjórnmálaumræðna
eða pólitískra umræðna yrði talin fara í bága við stjórnarskrána, en í ljósi fyrri
umfjöllunar um takmarkað gildissvið prentfrelsisákvæðisins mætti ætla að slíka
vemd hefði tæplega mátt leiða af 72. gr. ef um ræddi annan tjáningarhátt en
prentað mál.10 í síðari fræðiskrifum Ólafs lýsir hann þeirri skoðun að löggjafi
og dómstólar verði einnig að hafa í huga það grundvallarsjónarmið sem býr að
baki 72. gr. að tryggja mönnum skoðanafrelsi og tjáningarrétt með tilteknum
hætti og hljóti slíkt að koma til greina við lögskýringu.* 11
Með lögum um prentrétt, nr. 57/1956, hafa verið nánar útfærðar reglur um
hvernig ábyrgð er háttað á útgáfu prentaðs máls og hvernig henni verður komið
við. Lögin geyma þó ekki efnisleg skilyrði fyrir takmörkunum á prentfrelsinu
en lýsa því hvernig ábyrgð verði komið fram ef efni prentaðs rits brýtur í bága
8 Ólafur Jóhannesson: Stjórnskipun íslands, bls. 473. Áherslumerkingar hér og í öðrum tilvitnuð-
um texta héðan í frá eru höfundar. Sambærileg sjónarmið má sjá í skrifum norskra fræðimanna
varðandi 100. gr. norsku grundvallarlaganna, sbr. t.d. Frede Castberg: Norges Statsforfatningsret
II, bls. 412, þar sem segir m.a.: „Grunnlovens bestemmelse om trykkefrihet kan ikke anvendes ana-
logisk pá andre former for fremfpring af ándsverker en utgivelsen av trykte skrifter".
9 Ólafur Jóhannesson: Stjómskipun Islands bls. 478.
10 Mikilvægi frjálsra stjómmálaumræðna í lýðræðisþjóðfélagi hvað viðvíkur alþingismönnum og
sérstök vemd á tjáningarfrelsi þeirra til umræðna innan þings á þó augljóslega stoð í 2. mgr. 49. gr.
stjskr. sem kveður á um að enginn alþingismaður verði krafinn reikningsskapar utan þings fyrir það
sem hann hefur sagt í þinginu nema Alþingi leyfi.
11 Ólafur Jóhannesson: „Prentfrelsi og nafnleynd". Úlfljótur. 4. tbl. 1969, bls. 312.
378