Tímarit lögfræðinga - 01.12.2003, Page 45

við lög. Þær refsiheimildir sem lengst af hefur helst reynt á í tengslum við eftir-
farandi ábyrgð á prentuðu máli er meiðyrðalöggjöfin, en með því er vísað til
ákvæða XXV. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940 (alm. hgl.) sem fjallar
um ærumeiðingar og brot gegn friðhelgi einkalífs, einkum 229. gr., 234.-237.
gr. svo og 240. gr. laganna. I þessum ákvæðum er m.a. lögð refsing, sektir eða
fangelsi allt að einu ári, við því að meiða æru annars manns með móðgun í orði
og athöfnum (234. gr.) og bera fram aðdróttanir að öðrum manni sem verður
virðingu hans til hnekkis. í 236. gr. alm. hgl. er lögð þyngri refsing, eða fangelsi
allt að 2 árum, við því að bera ærumeiðandi aðdróttun út gegn betri vitund.
I doktorsriti Gunnars Thoroddsen lýsir hann þeim skoðun að í ríkjum sem
búa við lýðræðisskipulag sé nauðsyn á óheftum, frjálsum umræðum um opinber
málefni og ljóst að hætt sé við árekstri milli þessa málfrelsis og meiðyrðalög-
gjafarinnar. I slíkum umræðum sé oft óhjákvæmilegt að draga fram atriði sem
orðið geta til hnekkis æru manna, fyrst og fremst æru stjórnmálamanna og
stjórnmálaflokka. Umræður um „opinber mál“ verði að njóta hins rýmkaða
málfrelsis, gagnrýni um störf alþingis og stjórnmálamanna svo og um sveitar-
stjórnamál. Hann tekur einnig fram að það sama gildi um gagnrýni á störf opin-
berra starfsmanna yfirleitt, þótt þeir séu ekki starfandi í stjómmálum, en störf
slíkra opinberra starfsmanna snerti oft almenning. Þannig krefjist opinberir
hagsmunir þess að leyfi sé hófleg gagnrýni um opinbera starfsmenn þótt fullar
sönnur verði ekki færðar fyrir henni „in concreto“.12
2.3 Dómaframkvæmd um takmarkanir á tjáningarfrelsi fram til 1990
Ekki verður séð að bein álitaefni um prentfrelsisákvæði stjómarskrárinnar
hafi komið til kasta dómstóla fyrr en allmörgum áratugum eftir setningu þess
eða í H 1943 237 sem nánar verður rakinn hér síðar. Þrátt fyrir að fjöldamargir
dómar í meiðyrðamálum hafi verið kveðnir upp í Landsyfirrétti og Hæstarétti
um brot á refsiákvæðum um meiðyrði fyrir þann tíma virðist aldrei hafa komið
til álita að leysa úr því hvort slík eftirfarandi takmörkun tjáningarfrelsis gæti
farið í bága við prentfrelsisákvæði stjórnarskrárinnar.13 Kemur þar tvennt til. í
fyrsta lagi var í sumum tilvikum um að tefla refsingu fyrir ærumeiðingar sem
féllu í mæltu máli en ekki rituðu og því ljóst samkvæmt viðteknum skilningi
fram á seinni hluta síðustu aldar að slíkur tjáningarháttur, eða tjáningarfrelsið í
víðtækari merkingu, var almennt ekki talinn njóta verndar prentfrelsisákvæðis-
ins. í öðru lagi ber að hafa í huga að í fjöldamörgum meiðyrðamálum þar sem
reyndi á refsingu og ómerkingu prentaðra ummæla, m.a. í stjómmálaumræðu
og ádeilu á embættismenn og stofnanir þjóðfélagsins, veitti prentfrelsisákvæði
stjórnarskrárinnar augljóslega skýra heimild til að draga menn til ábyrgðar fyrir
dómi. í ákvæðinu var hins vegar engin leiðbeining um það hvort slfkar takmark-
12 Gunnar Thoroddsen: Fjölmæli, bls. 236-237.
13 ftarlegt yfirlit um og reifun refsidóma í meiðyrðamálum fram til ársins 1961 má sjá í riti
Ármanns Snævarr: íslenskar dómaskrár III. bindi. Refsiréttur, bls. 37-401.
379