Ægir - 01.04.1996, Blaðsíða 29

áttæringar. Voru þeir, sem og tein- og tólf-
æringar, oftast búnir seglum, sem gripib
var til þegar leiði var gott.
Fáar heimildir eru til um fjölda árabáta
hér á landi á fyrri öldum. Árið 1770 töld-
ust bátar, þ.e. fer-, sex-, átt- og teinæring-
ar, á landinu samtals 1869, en hafði fjölg-
að í 2236 árib 1791. Árið 1800 voru bátar í
þessum stærðarflokkum alls 2021, en fór
svo fjölgandi og urðu flestir 3506 árið
1861. Eftir þab fór árabátum á landinu
fækkandi. Þeir voru 2037 árið 1900, 1238
árib 1912, 1002 árið 1920, en aöeins 171
árið 1930. Hvað bátafjölda varðar virðist
árabátaöldin þannig hafa náð hámarki
um 1860 og telja verður að henni hafi
lokið skömmu eftir 1920, þótt liðlega eitt
hundrað árabátum væri haldið til fiskjar
víðs vegar um land allt fram að síðari
heimsstyrjöld.
Erfitt er að ársetja upphaf skútualdar af
nákvæmni. Tilraunir, sem bæði Islending-
ar og Danir gerðu til þilskipaútgerðar hér
á iandi á 17. og 18. öld, urðu flestar
skammæar og samfelld skútuútgerð hófst
ekki fyrr en á fyrsta áratug 19. aldar. Hún
var í fyrstu mest vestanlands og á Vest-
fjörðum, en uppúr miðri öldinni reis upp
öflug þilskipaútgerð og við Eyjafjörð og á
síðasta þriðjungi aldarinnar einnig við
sunnanverðan Faxalóa. Á Suðurlandi og
Austfjörðum varb þilskipaútgerð hins veg-
ar aldrei teljandi.
Vestfirsku og norðlensku þilskipin
gengu fyrst í stað einkum til hákarlaveiða
en er kom fram um 1870 og lýsi tók að
lækka í verði sökum aukins framboös á
steinolíu, voru skipin gerð út til hand-
færaveiða í æ ríkari mæli. Þilskipaútgerðin
var hrein vibbót vib árabátaútveginn og
hún var að flestu leyti með öðrum hætti,
þótt helsta veiðarfærið væri hið sama:
handfœrið. Þilskipin þurftu hafnir og þau
voru miklum mun dýrari í kaupum, við-
haldi og rekstri en árabátarnir. Þau voru
því flest í eigu kaupmanna þótt þess væru
vissulega allnokkur dæmi (einkum norð-
anlands) að bændur ættu þilskip, ýmist
einir eba í samlögum. Meginúthaldstími
þilskipanna var frá því í mars/apríl og
fram í ágústlok eða septemberbyrjun, þ.e.
utan vetrarvertíðar, sem var aðalveiði-
tímabil áraskipanna.
Þilskip munu hafa orðið einna flest hér
á landi um 1890, 160-170, en árið 1912
voru þau alls 121. Átta árum síðar, 1920,
hafði þeim fækkað í 39 og á næstu árum
lagöist útgerð þeirra að mesta af, þótt örfá
væru gerð út öðru hvoru fram yfir 1930.
Tæknibreytingar ollu því að útgerð ára-
báta og þilskipa lagðist af með svo skjót-
um hætti sem raun bar vitni. Véi var fyrst
sett í íslenskan bát vestur á ísafirði á að-
ventunni árið 1902 og hóf hann veiðar frá
Bolungarvík á vetrarvertíð 1903. Á næstu
árum fjölgaði vélbátum hérlendis hratt og
var þar einkum um að ræða sexæringa,
sem búnir voru vélum, eða nýja báta, sem
margir voru smíðaðir erlendis. Fyrstu vél-
bátamir vom opnir og af svipaðri stærð og
árabátarnir og gátu því gengið til veiöa úr
mörgum hefðbundnum verstöðvum ára-
skipa. Þeir höfðu þann meginkost fram
yfir árabátana að vera mun fljótari í för-
um, auk þess sem vinna á þeim var mikl-
um mun léttari, ekki síst vegna þess að
menn losnuðu við róðurinn. Fór og svo
að árabátaútgerö lagðist af á tiltölulega
skömmum tíma, sem áður sagði.
Um 1912 tók stærri vélbátum, svo-
nefndum dekkbátum, að fjölga verulega
og leystu þeir þilskipin víðast hvar af
hólmi. Eina verulega undantekningin í
því efni var Faxaflóasvæðið. Þar hófst tog-
araútgerð á fyrsta áratug 20. aldar, en hún
var þó bundin við Reykjavík og Hafnar-
fjörð, þar sem togarar komu í stað þil-
skipa.
Vélaöldinni má vitaskuld skipta í styttri
tímabil. Það verður þó ekki gert hér, enda
vandséð við hvað eigi að miða.
Hjálpargreinar sjávarútvegssögu
Þegar öllu er á botninn hvolft, er vísast
ab fyrst og fremst beri að líta á sjávarút-
vegssögu sem menningarsögu. Hér á landi
a.m.k. tekur saga sjávarútvegs með einum
eða öðrum hætti til flestra þátta þjóölífs-
ins og verða þeir, sem við hana fást, því ab
styðjast við allar þær hjálpargreinar, sem
sagnfræðingar þurfa að nota og kunna skil
á, er þeir glíma við þab fyrirbæri, sem
stundum er kallað „almenn saga".
Allt um það fer ekki hjá því að þeir,
sem fást við rannsóknir á sögu sjávarút-
vegs þurfi að bera nokkurt skynbragð á
fleiri fræðigreinar, og þá ekki síst þær,
sem þeir starfsbræður þeirra, er glíma
vib t.a.m. stjórnmála- og stofnanasögu,
þurfa sjaldan að leiða hugann að. í
þessu viðfangi ber fyrst ab nefna landa-
frœði, en einnig greinar, sem oftast eru
taldar standa nær náttúru- og reiknivís-
indum en sagnfræði: veðurfrœði og veð-
urfarssögu, fiskifrceði og haffræði, sögu
skipasmíða, tölfrœði og hagfrœði, mann-
frœði og þjóðháttafrœði og þannig mætti
áfram telja. Eðli fræðigreinarinnar sjáv-
arútvegssögu gerir það að verkum, ab
þeir sem við hana fást verða ab hafa
giska víðfeðman fræðilegan áhuga og
mega aldrei lokast inni á þröngu sér-
sviði. □
ÆGIR 29