Ægir - 01.02.1997, Blaðsíða 26

Nítjánda öldin er gjarnan nefnd skútuöld í
íslenskri sjávarútvegssögu og er það að ýmsu
leyti réttnefni. Útgerð þilskipa, þ.e. seglbúinna
þilfarsskipa, fœrðist mjög í vöxt nánast alla 19.
öld og setti mjög svip sinn á sjávarútveg
landsmanna á þessu skeiði. Þilskipaútgerðin var
hrein viðbót við áraskipaútveginn, sem fyrir var,
og á þilskipunum gátu landsmenn sótt lengra og
víðar en áður, fœrt meiri afla að landi.
Ekki er mér kunnugt um, hver fyrst-
ur tók að nota orðið skútuöld yfir
þennan merka þátt íslenskrar fiskveiði-
sögu, en ekki er ósennilegt að það hafi
verið Gils Guðmundsson. Hann gaf á
árunum 1944-1946 út tveggja binda
verk um sögu þilskipaútgerðar á íslandi
og nefndist það Skútuöldin. Árið 1977,
rúmum þremur áratugum síðar, var
verkið gefið út aftur, nokkuð endur-
skoðað og aukið, og var þá í fimm
bindum.
Á skútuöldinni urðu margvíslegar
breytingar á íslenskum sjávarútvegi og
samfélagi, og tengdust a.m.k. sumar
þeirra þilskipaútgerðinni. Kaupstaðir
komust á legg þar sem útgerð skipanna
var blómlegust. Á fyrri hluta aldarinnar
færðust hákarlaveiðar mjög í vöxt og
færðu landsmönnum drjúgar tekjur, og
saltfiskverkun leysti skreiðarverkunina
að mestu af hólmi. Aukin saltfisk-
verkun og vaxandi þilskipaútgerð héld-
ust mjög í hendur og báðir þessir þættir
stuðluðu að aukinni þéttbýlismyndun.
Var það ekki síst áberandi á Vestfjörð-
um.
En þótt 19. öldin sé tíðum nefnd
skútuöld í íslenskri sagnaritun, fer því
fjarri að þilskipaútgerðin hafi aðeins
staðið á árabilinu frá 1800 til 1900.
Þegar þilskipaútgerð hófst á íslandi lifði
enn tæpur fjórðungur af 18. öld, og
henni lauk ekki fyrr en liðlega fjórð-
ungur var liðinn af 20. öld. Skútuöldin
náði þannig yfir um það bil hálfa aðra
öld, ef talið er í almanaksárum.
Upphaf skútualdar
Eiginleg útgerð þilskipa á íslandi hófst í
Hafnarfirði árið 1776 og átti rætur að
rekja suöur til Danmerkur, eins og flest
annað, sem til nýjunga horfði í ís-
lensku atvinnulífi um þær mundir.
Síðari helmingur 18. aldar var Dönum
á margan hátt hagkvæmur í efnahags-
legu tilliti og stafaði það ekki síst af því
að danskir útgerðarmenn, sem áttu
skip í förum um heimshöfin, nutu
mikillar velgengni. í nýlendustríði
Breta og Frakka á árunum 1756-1763
og frelsisstríði Bandaríkjanna, 1776-
1783, stóðu Danir utan átakanna, en
högnuðust vel á siglingum og verslun.
Fór ekki hjá því að hagnaðurinn kæmi
ríkisheildinni til góða að nokkru leyti,
en íslendingar munu helst hafa orðið
hans varir vegna þeirrar bjartsýni, sem
Greinar-
höfundur er:
Jón Þ. Þór,
sagnfrœðingur
ríkjandi var í Danmörku, og kom m.a.
fram í hugmyndum um nýsköpun og
uppbyggingu atvinnuvega, þ.á m. í hjá-
lendunum í Norður-Atlantshafi.
Á árunum upp úr 1750 var allmikið
rætt um eflingu fiskveiða í danska rík-
inu og áttu íslendingar i Danmörku þar
nokkurn hlut að máli, einkum Jón
Eiríksson og Ólafur Olavius. Var ýmis-
legt gert til að bæta veiðiaðferðir og
fiskverkun, en hér á landi skipti mestu
að saltfiskverkun var hafin að hætti
Nýfundnalandsmanna. Er Ólafur Stef-
ánsson, stiftamtmaður, almennt talinn
upphafsmaður þeirrar nýjungar hér á
landi og árið 1776 var honum veitt
gullmedalía fyrir að hafa í áratug verk-
að fisk „upp á þann terreneuviska
máta".
Danakongur keypti öll hlutabréf í
Almenna Verslunarfélaginu árið 1774
og var verslunin við ísland svo rekin
fyrir reikning konungs til loka einok-
unar, þrettán árum síðar. Er sá rekstur
tíðast nefndur Konungsverslunin síð-
ari. Forráðamenn verslunarinnar höfðu
ýmis áform á prjónunum um eflingu
atvinnuvega og framleiðsluaukningu á
sjávarafurðum í þeim hlutum ríkisins,
sem verslunin náði yfir, íslandi, Fær-
eyjum og Finnmörku. Bar útgerð þil-
skipa til fiskveiða þar einna hæst og
26 ÆGIR