Ægir - 01.06.1998, Qupperneq 20

Jón Þ. Þór:
Smábátarnir hafa
lengi fylgt þjóðinni
Í' hefðbundinni sögiiritun íslenskri
er tíðum rœtt um það samfélag,
sem var Itér á landi fram á þessa öld,
sem bœndasamfélag. Þessi skilgrein-
ing er rétt að því leyti að flestir hús-
ráðendur á landinu voru fram um
1920, og jafnvel lengur, skilgreindir
sem bœndur, en að öðru leyti er hún
villandi. Hún gefur til kynna, að allt
fram á þessa öld hafi fslendingar
öðru fremur lifað aflandbúskap,
jafnvel átt allt sitt undir honum.
Ekkert er þó fjœr satmi.
ísland er stundum sagt liggja á
mörkum hins byggilega heims og ef
aðeins er litið til landbúskapar og jarð-
argróðurs, er það hverju orði sannara.
Ef undan eru skildar fyrstu tvær tii
þrjár aldirnar eftir landnám hefur ís-
land aldrei hentað til landbúskapar í
eiginlegri merkingu þess orðs og sá bú-
skapur, sem menn bollokuðu við hér á
landi á fyrri öldum, gat í raun ekki
þrifist nema með stuðningi af annarri
atvinnugrein.
í hafinu umhverfis ísland er að
finna einhver auðugustu fiskimið í
Norður-Atlantshafi og hafa þau og
nýting þeirra frá upphafi verið ein
meginforsenda byggðar í landinu. Við
vitum að vísu lítið um fiskveiðar
landsmanna fyrstu aldirnar, en af
fornum heimildum má ráða, að þær
hafi hafist þegar við landnám, og að
ýmsir hinna fyrstu landnámsmanna
völdu sér bólstaði þar sem skammt var
að róa til fiskjar og líkiega leit út um
nýtingu annars sjávarfangs, sela, fugla
og reka. Er Ingólfur Arnarson, fyrsti
landnámsmaðurinn, skýrasta dæmið
um þetta.
í upphafi fóru menn á sjó og
veiddu fisk til heimilisnota og fyrstu
tvær til þrjár aldirnar eftir landnám
virðist allur fiskur, sem veiddur var hér
við land, hafa farið til neyslu innan-
lands. Þá voru veiðar einkum stundað-
ar að vorlagi og sitthvað bendir til þess
að sjór hafi mest verið sóttur frá eins
konar sjávarseljum, sem kölluð voru
fiskiskálar. Þeir voru flestir í eyjum og
á annesjum og fólkið, sem í þeim
dvaldist á veiðitímanum, virðist auk
fiskveiðanna einnig hafa nytjað annað
sjávarfang, ekki síst fugl og egg.
Veiðar voru stundaðar allt í kring-
um landið, en snemma myndaðist
ákveðin verkaskipting á milli lands-
hluta og þá risu verstöðvar í námunda
við fengsæl fiskimið. Þorskur gengur á
miðin úti fyrir suðurströndinni til
hrygningar á fyrstu mánuðum ársins,
en heldur að hrygningu lokinni áfram
för sinni vestur og norður með landi í
ætisleit. Síðla vetrar og á vorin, á þeim
árstímum er göngur eru að jafnaði
þéttastar fyrir Suðurlandi, Vesturlandi
og Vestfjörðum, var jafnan minnst að
gera í sveitum og þá einbeitti fólk í
þessum landshlutum sér að fiskveið-
um. Af fornum ritum, t.d. Laxdæla
sögu, Eyrbyggja sögu og Grettis sögu,
má ráða, að þegar á 11. öld hafi mikil
útgerð verið úr Breiðafjarðareyjum og
af Snæfellsnesi og þar hafi þá verið
eins konar miðstöð fiskveiða, sem
menn sóttu í til skreiðarkaupa, jafnvel
úr fjarlægum landshlutum.
Á 13. og 14. öld jókst mjög eftir-
spurn eftir fiski í Evrópu og um eða
skömmu fyrir 1300 fóru íslendingar að
flytja út skreið. Leið þá ekki á löngu
uns skreið, harðfiskur, varð verð-
mætasta útflutningsvara landsmanna
og hélst svo allt fram um aldamótin
1800.
Fyrirkomulag fiskveiða
árabátaöld
ísienskri fiskveiðisögu má með gildum
rökum skipta í þrjú meginskeið, ára-
bátaöld, skútuöld og vélaöld. Árabáta-
öldin er lang lengst þessara skeiða, en
þótt fiskveiðar hafi vitaskuld verið
stundaðar á árabátum hér við land allt
frá upphafi byggðar, er ef til vill réttast
að telja hina eiginlegu árabátaöld hefj-
ast um það leyti sem útflutningur fisks
hófst að marki, þ.e. um 1300. Þá juk-
ust fiskveiðar verulega, sjávarútvegur
varð tvímælalaust meginatvinnuvegur
í fjölmennum landshlutum og sjó-
sóknin komst í það horf, sem hún
hélst í allt fram á 20. öld.
Á 14. og 15. öld komst á föst skipan
vertíða og voru þær þrjár, þ.e. vetrar-
vertíð, vorvertíð og haustvertíð. Ver-
tíðaskipanin mótaðist af náttúrufari
og þörfum samfélagsins fyrir vinnuafl
og var vetrarvertíð jafnan það tímabil
ársins, er sjór var harðast sóttur. Þá var
fiskur jafnan mestur við Suður- og
Vesturland og bændur máttu helst sjá
20 AdR