19. júní - 19.06.1969, Qupperneq 16

Danskur mjólkurfræðingur, Hans Grönfeldt að
nafni, sem um líkt leyti kom til íslands, gefur ljóta
lýsingu á íslenzkum mjólkurbúrum. Smjör hafði
fyrr á öldum verið mikilvæg útflutningsvara, en
árið 1779 voru ekki fluttar úr landinu nema 12
tunnur og síðan lítið sem ekkert. Nú er vaknaður
áhugi á því að taka upp þráðinn að nýju, en er-
lendir kaupmenn voru ekki ánægðir með sýnis-
hornin. Smjörið var ýmist súrt eða með tólgar-
bragði, enda var hreinlætisástandið þannig, að Bún-
aðarritið var sífellt að brýna fyrir lesendum sín-
um að mjólka ekki í óhreinum görmum og muna
eftir að þvo sér um hendur fyrir mjaltir. „Það mun
seint eða aldrei, að hver bóndi eignist skilvindu“,
stendur í einni greininni.
En baróninn og sellósnillingurinn Charles Gaul-
drée Boilleau hafði engan kotbúskap í huga. Hann
keypti beztu fáanlegar vélar og fór síðan að svip-
ast eftir stúlku, sem gæti rekið rjómabú á heims-
mælikvarða.
Þegar hér var komið sögu hafði Helga Björns-
dóttir lokið námi sinu í Reykjavík og var orðin
bústýra hjá Jóhanni bróður sínum í Bakkakoti (sem
nú heitir Hvítárbakki) og er næstnæsti bær við
Hvitárvelli, en Þingnes er þar á milli.
Með baróninum á Hvítárvöllum var ungur syst-
ursonur hans, Richard Lechner greifi. Þeir ferð-
uðust um sveitina til þess að ræða við bændur um
ýms áhuga- og framfaramál, sem landi og þjóð
mætti að gagni koma. Leiðsögumaður þeirra var
þá einmitt Jóhann Björnsson í Bakkakoti (seinna
hreppstjóri á Akranesi). Fór Jóhann í mörg ferða-
lög með þeim frændum og þó oftast með þeim
yngri, Lechner, sem í sveitinni var venjulega
nefndur „greifinn". Hann var þess vegna tíður
gestur í Bakkakoti og hefur óefað fengið góðar við-
tökur hjá þeim systkinum og kynnzt ágætri mat-
argerð hinnar ungu bústýru þar.
Systkinin Jóhann og Helga voru betur mennt-
uð en gekk og gerðist á þeim timum. Foreldrar
þeirra, Björn Ásmundsson hreppstjóri og Þuríður
Jónsdóttir kona hans á Svarfhóli, áttu níu böm,
sem upp komust, og nutu þau öll menntunar og
sum langskólagöngu. Sjálf hafði Þuríður tekið sig
upp um miðjan vetur frá fjómm ungum börnum
til að læra ljósmóðurfræði hjá Jóni Hjaltalin land-
lækni í Reykjavík, þá 28 ára gömul. Hún varð síðan
nafntoguð í því starfi í sveitinni og oft kom hún
þar, sem ástæður voru svo bágar, að henni fannst
ekki annað fært en að taka böm með sér heim
í fóstur um lengri eða skemmri tíma. Lét bóndi
hennar sér það vel líka, og ólu þau hjón upp ein
tíu eða tólf börn, auk sinna eigin. Eitt þeirra var
Sigurður Júl. Jóhannesson skáld og síðar læknir
í Vesturheimi.
En það er óhætt að fullyrða, að Helga varð
meira en lítið hissa einn dag í janúar 1901, þegar
Jóhann kom heim og sagði: „Heldurðu að þú viljir
læra að verða rjómabústýra? Baróninn vill kosta
þig á mjólkurskólann á Hvanneyri, ef þú vilt síð-
an taka að þér mjólkurvinnslu hjá honum.“
Og það varð úr.
Þetta var fyrsti veturinn, sem slíkur skóli var
rekinn hér á landi. Var hann stúlkum einum ætl-
aður og skyldu þær ekki vngri en átján ára, heilsu-
góðar og vandaðar í allri umgengni. Er tekið fram,
að þær skuli vera læsar, sæmilega skrifandi og
hafa lært a. m. k. fjórar höfuðgreinar í eins konar
og margs konar tölum og tugabrotum. Þessi inn-
tökuskilyrði tala sinu máli um menntun, eða öllu
heldur menntunarskort ungra stúlkna fyrir tæp-
um þrem aldarfjórðungum síðan.
Vegna húsnæðisþrengsla gátu ekki nema fjórar
stúlkur komizt að í einu. Á fyrsta námskeiðinu
var ekki nema einn nemandi, Guðlaug Ölafsdóttir,
systir Boga Ölafssonar yfirkennara.
Að seinna námskeiðinu var meira en nóg að-
sókn. Var það þegar fullskipað, en baróninum
tókst að koma Helgu til viðbótar í lieimavistina
hjá skólastjórahjónunum, Hirti Snorrasyni og
Ragnheiði Torfadóttur. Kennari var Hans Grön-
feldt, sem fyrr er nefndur.
„Hann var mikill sómamaður. Ferðaðist um til
að leiðbeina bændum. Við lærðum að mæla hita-
stig og fitumagn og allt mögulegt, nema skyrgerð,
hana lcunni ég að heiman frá Svarfhóli.
Ég held að það hafi verið eftir námskeiðið, sem
baróninn bauð mér að drekka með sér kaffi í stofu
sinni á IJvitárvöllum. Bollarnir voru úr postulíni,
litlir og óskaplega fallegir. Hann var ógleyman-
lega fágaður i háttum, stillilegur og eins og geisl-
aði af honum helgur friður. Ósvikinn tignarmaður.
Svo fór ég að búa til smjörið á Hvítárvöllum.
Frágangurinn átti að vera óaðfinnanlegur. Þarna
var ekki hægt að koma við vatnsorku og varð því
að snúa strokknum með handafli, en til þess hafði
ég aðstoðarmann. Svo saumaði ég hvítt léreft ut-
anum kvartelin, þegar ég var bvun að drepa smjör-
inu vandlega ofan í þau og slá botnana i.
14
1 9. JÚNÍ