19. júní - 19.06.1996, Side 43

Kvenlýsi
raunsæi
Guðrún B. Sigurðardóttir
Raunsæisstefna var ríkj-
andi í skáldsögum fyrir slð-
ustu aldamót og nokkuö
fram á tuttugustu öldina.
Vísindahyggja og uppgötv-
anir nítjándu aldar breyttu
lífsviðhorfum manna og
daglegu lífi hraðar en fyrr
hafði gerst og breytingun-
um fylgdu kröfur um hlut-
lægni í skáldskap. Nú dugði
ekki að breiða rómantíska
blæju yfir samskipti manna,
það átti að segja satt og
rétt frá aðstæðum í samfé-
laginu, afhjúpa ranglæti og
hræsni og rétta hlut hinna
veikari. Barátta fyrir rétt-
indum kvenna var einn þátt-
ur hinnar nýju stefnu.
Meö raunsæinu kom fjörkippur í íslenska
skáldsagnagerö og helstu höfundar henn-
ar voru Gestur Pálsson, Þorgils Gjallandi,
Jón Trausti, Einar Hjörleifsson og Guömundur Friö-
jónsson, í mörgum sögum þeirra voru konur aöal-
persónur og oft i hlutverki smælingjans sem er
brotinn á bak aftur af þeim sem valdiö hafa í krafti
auös eöa embætta. Barátta kvennanna viö hiö
andstæöa vald ogfordóma er oftast megin þemaö.
Höfundar leggja áherslu á aö mannúö og hrein-
skiptni séu frumskilyrði þess aö menn fái notiö
gæfu jafnt í samfélaginu sem í ástinni milli karls
og konu og þeir ráöast aö hræsni og yfirdrepsskap
í skáldsögum sínum. Flestar sögurnar eru ástar-
sögur og höfundarnir flestir karlmenn sem reyna
eftir mætti að setja sig í spor kvenna og sýna
hvernig umhverfi þeim er búiö og hversu vel eöa
illa hæfileikar þeirra nái aö þroskast.
Gestur Pálsson ritaði í sögu sinni KÆRLEIKS-
HEIMILINU, sem kom út áriö 1882, um unga og
umkomulausa stúlku sem verður píslarvottur ástar
sinnar vegna haröýögi og hroka. Húsmóöirin á
„kærleiksheimilinu" hefur tögl og hagldir og hún
fyrirbýður syni sínum að eiga unnustu sína sem er
vinnukona og því undir hans stétt. Hún rekur stúlk-
una svo umsvifalaust burt þegar þaö vitnast aö
hún er barnshafandi og hún rænir frá henni barn-
inu nýfæddu. Á brúðkaupsdegi fyrrverandi unnusta
síns fyrirfer stúlkan sér í ánni en á kærleiksheimil-
inu á enginn I basli með aö sætta sig við þær
málalyktir.
Einar Hjörleifsson - síöar Kvaran - var einn af
frumkvöðlum raunsæis líkt og Gestur Pálsson. 1
sögu hans VONUM, sem kom út 1890, er þoland-
inn hrekklaus ungur maöur en gerandinn útsmog-
inn kvenmaöur sem nær piltinum á sitt vald en aö-
eins til aö hafa hann aö féþúfu. Söguhetjan fær
hins vegar ofurást á stúlkunni og þegar honum
verða svik hennar Ijós og vonir hans eru að engu
gerðar tæmist hugur hans og hann hverfur úr
heimi. Mannskilningur og ritsnilld Einars Hjörleifs-
sonar njóta sín hvaö best í þessari harmsögu um
hræsni og græögi og einkum I þeirri sorg sem af
slíku leiöir.
Þorgils Gjallandi var einna mestur uppreisnar-
maöur 1 raunsæinu upp úr aldamótum. Hann deildi
á kirkju og klerka og á sjálft hjónabandið í sögu
sinni UPP VIÐ FOSSA sem kom út árið 1902. Þar
segir af Gróu og Geirmundi og ástarsambandi
þeirra. Gróa haföi ung gifst vel stæöum bónda til
aö ná sæmilegri stööu en ástin var ekki meö I
leiknum af hennar hálfu. Hins vegar leggur hún of-
urást á Geirmund og eru tilfinningar hennar teknar
til nákvæmnar skoöunar svo þeirra tlma lesendum
þótti nóg um. Þegar aö þvl kemur aö velja endan-
lega á milli eiginmanns og ástmanns skortir Gróu
hugrekki til aö láta ástina ráöa og hún verður eftir I
ástlausu hjónabandi. Þroski hennar stöövast og
eöliskostir hennar fara forgöröum I gleðisnauöu
lífi, gremja og afbrýöi veröa eitur sem smitar frá
sér. Heilindi Gróu voru fljótlega dregin I efa en
nokkrar málsbætur eru hve mikla fátækt hún haföi
búiö við í æsku. Þorgils Gjallandi var talsmaöur
frjálsra ásta.
Lík Gróu er Halla I Heiöarbýlissögum Jóns
Trausta sem komu út á árunum 1906 til 1911. Þar
er ólíkt tekið á flestum málum og höfundur er ekki
uppreisnarmaður 1 líkingu viö Þorgils Gjallanda.
Halla kynnist ungum presti sem dregur hana á tál-
ar og hún verður barnshafandi. Hún leggur heita
ást á prestinn og treystir honum afdráttarlaust en
þar kemur aö hann viöurkennir aö hann sé þegar
giftur maöur og faðir. Halla lætur hann þá vita aö
hún sé barnshafandi en hann sér aðeins eigin
vandræöi og svo fer að Halla lofar aö bjarga mann-
oröi hans og fá annan til að gangast viö barninu.
Hún giftist svo vonbiöli sínum og segir honum allt
af létta.
Höfundur leiðir Höllu I miklar mannraunir og hún
lærir og þroskast af mótlæti sínu en oft er mjótt á
munum. Hún endurmetur líf sitt og snýr kærleiks-
þörf sinni út til samfélagsins og gerist bjargvættur
þeirra sem til hennar leita. Halla er lengi einskonar
útlagi úr mannlegu félagi en meö afstöðu sinni og
sjálfsvirðingu verður hún ósigrandi.
Hún snýr vopnunum I höndum andstæöinga
sinna og bjargar óvinum sínum jafnt sem vinum. I
lokin er sigur unninn, hún hefur göfgað tilfinningar
sínar I annarra þágu og hætturnar eru aö baki.
Ólöf frá Hlööum segir I MÓÐUR SNILLINGSINS,
sem kom út áriö 1910, frá konu sem eignast barn
án þess aö láta föðurins aö neinu getið. Sagan
segir frá kjarkmikilli konu sem er brotin á bak aftur
og endar I óviti og gefið er I skyn aö ekki tjói aö
brjóta á náttúrunni. Hér skrifar höfundur sem gjör-
þekkir viöfangsefnið.
Raunsæisskáldin töldu þaö ætlunarverk bók-
mennta aö efla mannúð og sú hugsjón þeirra krist-
allast í orðum Gests Pálssonar I l.tbl.SUÐRA
1883: „Þaö er llfskoöun vor, aö mannúðin sé sá
grundvöllur, sem allt satt, rétt og gott byggist á, og
ekkert sé satt, rétt og gott, nema þaö hvíli á þess-
um grundvelli."
Látiö ekki lifandi Ijós
kveikja í heimilunum.
!
BRUNAMÁLASTOFNUN
41 19.jÚní RIT KVENRÉTTINDAFÉLAGS ÍSLANDS