Fréttablaðið - 11.12.2010, Blaðsíða 58

MENNING 4
yrðir Elíasson
er göldróttur.
Það hef ég vitað
í tuttugu ár, eða
frá því að ég las
Bréfbátarign-
i n g u n a 1 s a f n
smásagna sem
tengjast laus-
lega innbyrð-
is og lúta öðrum
skáldskaparlög-
málum en geng-
ur og gerist.
Fyrir tuttugu
árum var ég
þr e t t á n á r a
vinnukona í sveit
hjá góðu fólki sem lagði ekki í
vana sinn að heimta skýringar á
sjálfsögðum hlutum. Hefðu þau
spurt mig hvers vegna ég var
svona hrifin af þessu litla, gula
kveri, hefði ég líklega svarað
að mér þættu sögurnar skrítn-
ar og fallegar, en núna þegar ég
er orðin fullorðin þykist ég vita
meira um ástæður þess að ég lét
heillast.
Fegurðin er ekki síst fólgin í
því að láta liti, birtu, lykt, hluti
og fólk spretta upp úr textanum
eins og kanínur úr hatti. Þegar
Gyrðir segir: Nótt hlykkjaðist hjá
utan timburþils, svartur snákur,2
þá hlýða skynfærin og lesand-
inn heyrir nóttina nuddast við
þilið og sér fyrir sér gráðuga og
þunglynda skepnu eða meinlausa,
mjúka risaslöngu, allt eftir því
hvort heimurinn virðist háska-
legur eða vinveittur þá stundina.
Eða þegar hann segir: Skólinn;
villugjarnt á göngum og neðan-
sjávarbirta, börnin gráir fiskar,
tifandi uggum
og húsvörður-
inn fór um rang-
ala í kafarabún-
ingi.3 Þá man
maður að ein-
mitt svona var
að mæta í skól-
ann eldsnemma
morguns, ennþá
með annan fót-
inn í undirvit-
undinni.
Sögurnar hans Gyrðis bjóða
upp á hið óvænta, ekki með snið-
ugum snúningi í framvindunni
heldur með því að fá sér snúning
með ímyndunaraflinu.
Mamma sat hjá mér fram í
dögun nótt eftir nótt og dottaði, en
ég lá og starði upp í timburklætt
loft og gætti þess að halda svefn-
verum frá augunum. Þær komu
örsmáar sígandi niður úr ljósa-
krónunni á ósýnilegum þræði og
lentu mjúklega á sænginni minni,
ég bandaði þeim jafnóðum ofan á
gólf og þaðan hrökkluðust þær
undir rúmið og inn í glerkassa þar
sem fuglsegg lágu á bómull.4
Og ég sem lesandi á ekki í nein-
um vandræðum með að leggja
trúnað á þessi fögru ósköp. Ef
drengurinn í sögunni upplifði
þetta svona þá var þetta svona.
Punktur og basta. Alveg eins og
í veruleikanum.
Veruleikinn er dulúðugur og
margfaldur í roðinu, ljóðrænn
og einkennilegri en orð fá lýst.
Úrvinnslan á honum, í formi
skáldskapar og annarrar umfjöll-
unar er á hinn bóginn stundum
mun þunglamalegri, einfaldari
og fátæklegri.
Í skáldskap Gyrðis þekkti ég
aftur þessa áhugaverðu afkima
veruleikans sem ég hafði oft óljóst
saknað í öðrum skáldskap. Gyrð-
ir hafði rík áhrif á mig, bæði sem
höfund og sem manneskju, með
því að taka allt með í reikning-
inn. Líka allt þetta sem einhverj-
um gæti þótt ótrúlegt. Án þess þó
að ég vilji beinlínis væna hann um
töfraraunsæi. Einmitt ekki. Frek-
ar myndi ég segja að nálgun hans
væri eins konar ofur-raunsæi eða
háraunsæi.
Og það er fleira sem Bréfbáta-
rigningin og önnur verk Gyrðis
eiga sameiginlegt með (há)veru-
leikanum frekar en með öðrum
skáldskap:
Dauðinn er sínálægur en ekki
endanlegur.
Ástin er sínálæg en þó ekki
sýnileg berum augum.
Fólk er alltaf að segja eitthvað
hálfskiljanlegt.
Illskan er oftast ámátleg
örvænting, en ekki útreiknaður
illvilji.
Orsaka- og afleiðingakeðjur
eiga sér ekkert augljóst upphaf
eða endi.
Kenndir og upplifanir eru full-
gildur efniviður ævintýra. Það er
að segja: Hvert einasta augnablik
hefur í sér fólginn þann mögu-
leika að vera magnþrungið.
Fyrsta sagan í Bréfbátarign-
ingunni heitir „Tréfiskur“, gerist
á litlum sveitabæ niðri við sjó og
segir frá Heiðu litlu, gamla Axel
og hundinum Tycho Brahe. Heiða
tálgar, sendist, hjálpar til og leik-
ur við hundinn. Axel heyjar, býr
til bréfbáta og gerir það sem þarf
að gera – sem felst meðal annars
í því að skjóta ellihrjáðan hund-
inn.
Hver unir þannig við sitt og
við lesturinn koma mér í hug orð
viturrar frænku minnar: Það er
best að hver hafi sitt því þá hefur
Djöfullinn ekkert.
En. Eitthvað er að. Það skynj-
ar maður frá fyrstu síðu. Þótt
allt sé kannski eins og það á að
vera er ekki þar með sagt að í
því felist öryggi eða notalegheit.
Hundurinn sefur með augun
opin, eins og hann viti að hann
eigi bráðum að deyja. Heiða er
kannski aðeins of saklaus og
Axel aðeins of praktískur. Hún
gefur lítið fyrir skyldurnar og
efnisheiminn eins og hann legg-
ur sig. Hann tekur ekkert tillit
til hinna fíngerðari þátta sálar-
lífsins, kennda og langana – eigin
eða annarra.
Svo þegar Axel bannar Heiðu að
koma með í kaupstað af engri sér-
stakri ástæðu annarri en að það
sé meira vit í að hún sé heima að
taka til svíður lesandann undan
ískrandi ójafnvæginu. Já, eða
óréttlæti og vanskilningi heims-
ins.
Saga númer tvö, „Loftnet“,
segir frá drengnum Friðriki sem
býr með foreldrum sínum í borg-
inni og á sér ímyndaðan bróður.
Sumarið áður hafði hann farið
með föður sínum í heimsókn til
Axels og Heiðu og Heiða sýnt
honum tjörnina þar sem hún
síðan drukknaði síðar þetta sama
sumar.
Friðrik lifir að mestu í eigin
hugarheimi og ekki batnar það
þegar illvíg skarlatssótt leggur
hann í rúmið. Það er engu líkara
en að hann ráfi um á hafsbotni, í
blekkingarheimi sem ofinn er úr
minningum hans og ímyndunum.
Eins og hann hafi drukknað en
ekki Heiða.
Heimur fullorðna fólksins er
bjagaður og óskiljanlegur. Það
segir eitt og meinar annað, klekk-
ir hvert á öðru með hálfkveðnum
vísum og hlær sig máttlaust að
einhverju sem er ekkert fynd-
ið. Það er ekki nema von að lít-
ill drengur haldi sig að mestu í
vatnsósa draumum sínum.
Sögumaður „Vængmanns“,
þriðju sögunnar í bókinni, er Elvar
Jónasson, framliðinn maður sem
drengurinn Friðrik hafði vingast
NEÐANSJÁVARBIRTA
TILVÍSANIR
1 Mál og menning, 1988.
2 Bls. 120.
3 Bls. 69 og 70.
4 Bls. 68.
5 Bls. 118
6 Bls. 119.
Guðrún Eva
Mínervudóttir
Í skáldskap Gyrðis þekkti ég aftur þessa áhugaverðu afkima
veruleikans sem ég hafði oft óljóst saknað í öðrum skáldskap.
Gyrðir hafði rík áhrif á mig, bæði sem höfund og sem mann-
eskju, með því að taka allt með í reikninginn.
Á dögunum kom út hjá Uppheimum ritgerðasafnið Okkurgulur sandur, þar sem tíu
rithöfundar skrifa ritgerðir um skáldskap Gyrðis Elíassonar. Menningarblað Frétta-
blaðsins birtir hér grein Guðrúnar Evu Mínervudóttur um Bréfbátarigninguna.
FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON
EINSTAKT TÆKIFÆRI
Borgartún 36
105 Reykjavík
Sími 588 9747
Nokkur eftirárshjól frá Linhai á sérstöku
tilboði til áramóta. Hjólin koma götuskráð.
Öflugt vinnutæki með burðargrindum að aftan/framan
og dráttarbeisli. Hjólin koma með beinni innspítingu
og sjálfstæðri fjöðrun á öllum hjólum.
990.000 kr.
788.845 kr. án vsk.
Innifalið:
Fjórhjólataska og
spil að verðmæti
79.800 kr.
Linhai 520
- ÞJARKUR