Fréttablaðið - 11.12.2010, Blaðsíða 42

42 11. desember 2010 LAUGARDAGUR
Þ
að hafa fundist í kringum átta-
tíu jólasveinanöfn í þjóðsögum og
þulum fyrri alda, en yfirleitt eru
þetta ekkert nema heitin og lítið
fer fyrir frekari upplýsingum um
hátterni þeirra,“ segir Jón Jóns-
son þjóðfræðingur, sem hefur reglulega haldið
svokallaða skemmtilestra síðan Galdrasýning-
in á Ströndum var fyrst opnuð fyrir tíu árum.
Meðal þess sem Jón hefur fjallað um í þessum
lestrum er jólasveinahyskið, eins og hann kall-
ar það, dekkri hliðar jólasveinanna og hvernig
viðhorfið til sveinanna hefur breyst í um árin.
Almennt er talað um að jólasveinarnir séu
þrettán talsins, en samkvæmt téðum þjóð-
sögum og þulum áttu þeir marga bræður og
nokkrar systur sem lítið fer fyrir í dag.
„Árni Björnsson þjóðháttafræðing-
ur hefur safnað mörgum þessum nöfnum
saman og hef ég mest af mínum fróðleik
frá honum,“ segir Jón. „Mörg af þessum
nöfnum eru nokkuð gegnsæ en sum þarf
að rýna dálítið í til að átta sig á þeim eig-
inleikum sem jólasveinarnir bjuggu yfir.
Eins og til að mynda Lampaskuggi, sem
slökkti á öllum ljósum svo myrkrið ríkti,
og Bandaleysir sem leysti alla hnúta og gerði
fólki þannig erfitt fyrir.“
Hann segir jólasveinana lengi hafa verið
óféti sem notaðir voru til að hræða börn, sem
tíðkist ekki lengur frekar en með aðrar
þjóðtrúarverur. Ein stærsta breyting-
in á viðhorfi í garð jólasveinanna
varð þegar þeir fóru að gefa í skó-
inn upp úr 1950, og eins þegar
klæðnaður þeirra breyttist að
hollenskri fyrirmynd sem fór
í gegnum Ameríku.“
Jón segir nöfn hinna þrettán
jólasveina hafa staðlast að miklu
leyti þegar Þjóðsögur Jóns Árna-
sonar komu fyrst út árið 1862.
„Þá urðu þeir þrettán talsins.
Jón leyfði reyndar Falda-
feyki að vera með, en í kvæð-
inu Jólasveinar árið 1932
skipti Jóhannes úr Kötl-
um Faldafeyki út og gerði
atvinnulausan. Jóhannes
notaði þulu sem þekkt
var á hans heimaslóð-
um, í Dölunum, og svo
tóku þeir jólasveinar
yfir allt landið.“
Faldafeykir hefur mesta ánægju af
því að blása höfuðfalda kvenna af
þeim, hamast í pilsunum og virðir
siðferðismörk að vettugi.
Faldafeykir
Í bókinni Saga jólanna eftir Árna Björnsson þjóðháttafræðing eru talin
upp nöfn margra jólasveina sem lítt eru þekktir í dag. Meðal þeirra eru:
Sá sat á húsmæni, gapti yfir
elhússtrompinn, svalg í sig
gufuna af hangiketinu og blés
reyknum framan í fólkið í
bæjunum. Hann var þekktur
í Barðastrandarsýslum.
Reykjarsvelgur
FLEIRI GLEYMD JÓLASVEINANÖFN
■ Klettaskora
■ Guttormur
■ Litlipungur
■ Flórsleikir
■ Moðbingur
■ Baggalútur
■ Þorlákur
■ Tígull
■ Hlöðustrangi
■ Kleinusníkir
Sveinkarnir sem urðu útundan
Í þjóðsögum og þulum fyrri alda áttu jólasveinarnir þrettán marga bræður og nokkrar systur sem lítið fer fyrir í dag. Kjartan
Guðmundsson ræddi við Jón Jónsson þjóðfræðing um hina gleymdu sveina og Halldór Baldursson teiknaði nokkra þeirra.
Hann hafði unun af því að stífla læki
og leika sér í leysingum, til að gera fólki
erfitt fyrir á einhvern máta.
Lækjarræsir
Flotsokka var úr Dýrafirði og Flotnös úr Önundarfirði. Báðar stálu þær floti
fyrir jólin, sú fyrri til að klína í sokk sem einhver hafði ekki lokið við að
prjóna, svipað og jólakötturinn, og hin til að troða í nösina á sér.
Flotsokka
og Flotnös
Samkvæmt þjóðsögum og þulum hafði
Lungnaslettir lungun hangandi framan á
sér og reyndi að lemja börn með þeim.
Hann var vestan af Snæfjallaströnd.
Lungnaslettir