Fréttablaðið - 11.12.2010, Blaðsíða 92

64 11. desember 2010 LAUGARDAGUR
minningar um bjarta og hlýja
sumar daga, þegar ég rak ærnar
úr kvíunum á beit yfir daginn. ...
Í ríki óttans
Það var orðið stutt í stríðið þegar
við komum út til Þýskalands. Þeir
sem upplýstir voru um gang mála
gerðu sér grein fyrir því að til stríðs-
átaka myndi eflaust koma, en von-
uðu þó að ekki kæmi til þeirra. Og
fjölmörgum var ljóst að Þjóðverj-
ar gætu ekki unnið í þeim. En fólk
var svo lamað af ótta að það þorði
ekki að láta neina skoðun í ljós, ef
hún stangaðist á við hina opinberu
stefnu. Það er erfitt að útskýra þetta
fyrir lýðræðisþjóð eins og Íslending-
um, en svona er þetta þegar óttinn
er orðinn húsbóndi.
Auðvitað vissu menn að ýmis-
legt væri á seyði; ýmislegt sem
menn vildu þó helst ekkert vita
af. Almenningur vissi um gyðinga-
ofsóknirnar og hafði veður af
fangabúðunum. Nú verða lesendur
að athuga að mikið var búið að ger-
ast þegar hér er komið sögu. Nasist-
arnir voru búnir að ná algerum
yfirráðum í Þýskalandi og setja
sína menn í allar þýðingarmiklar
stöður. Fólk talaði í hálfum hljóð-
um um að hinn eða þessi sæist
ekki lengur. En það þorði enginn
að spyrja, njósnarar voru á hverju
strái og eins og alltaf var mann-
skepnan reiðubúin til að segja til
annarra, ef það kom henni sjálfri
vel. Óttinn var harður húsbóndi,
eins og ég sagði áðan.
Hins vegar held ég að engan
hafi á þessum tíma órað fyrir því
hvað myndi gerast í útrýmingar-
búðunum. Þær voru býsna vel
faldar, bæði fyrir umheiminum og
almennum Þjóðverjum. Auðvitað
gerðu nasistar sér grein fyrir því
hvað þeir voru að gera og vildu ekki
að það væri í hámæli. Þeir reyndu
sjálfir að afmá ummerki þar sem
þeir gátu í stríðslok, eins og allir
vita. Ég er hins vegar ekki dómbær
um hvort fólk hefði gert eitthvað,
hefði það vitað. Hvað gat það gert?
Það hefði sjálft farið í gasklefana,
og reyna ekki allir að halda í líf-
tóruna eins lengi og þeir geta? Mér
finnst afskaplega erfitt að áfell-
ast þá sem þögðu, enda þótt einnig
megi segja að sá sem ekki andmæl-
ir sé að vissu leyti samsekur.
Kallaður í herinn
Bruno var kallaður í herinn, þrátt
fyrir að hann hefði tekið þátt í
fyrri heimsstyrjöldinni. Það urðu
flestir, sem ekki voru of gamlir,
að fara í stríðið, en hann var þó
eiginlega of gamall til þess. Hann
lenti hins vegar aldrei í orrustum í
fremstu víglínu. Til þess var hann
of gamall í upphafi, þegar nóg var
til af ungum mönnum. Hann var
loftskeytamaður og vann í her-
búðum, Bunkers, bak við víglín-
una. Hann komst samt alla leið
til Calais í Frakklandi. Svo gerð-
ist það, þegar skammt var liðið
á stríðið, að Mussolini og Hitler
skiptu Týról á milli sín og Ítalir
fengu hluta af Týról, sem raunar
var þýskt menningarsvæði. Þetta
voru margir dalir og í einangrun
liðinna alda höfðu þróast alls kyns
mállýskur í þessum dölum. Segja
mátti að sérstök mállýska væri
töluð í hverjum dal.
Nasistar gátu snobbað mikið
fyrir menningunni, einkum ef
unnt var að tengja hana þjóð-
rembu. Þeir vildu sýna menning-
aráhuga sinn með því að láta skrá
þessar mállýskur; gera mállýsku-
atlas yfir þetta svæði. Þetta var
líka nefnt Heimatforschung, átt-
hagarannsóknir. Bruno var eins
og fyrr segir hámenntaður mál-
vísindamaður og einhver benti á
að hann væri manna hæfastur til
að annast þetta verk. Það varð því
úr að hann var tekinn af vígstöðv-
unum og settur í að vinna að hugð-
arefnum sínum suður á Ítalíu. En
böggull fylgdi skammrifi.
Úr öskunni í eldinn
Þótt Bruno teldist uppfylla sína
herskyldu með því að vinna þetta
Höfundur bókarinnar Í ríki óttans Magnús Bjarnfreðsson segir frá því í formála þegar hann hitti Þorbjörgu Jónsdóttur Schweizer á hjúkrunar-
heimilinu Klausturhólum. Hún vakti athygli hans fyrir hjálpsemi en smám
saman fór hann að forvitnast um sögu hennar og er afrakstur þeirrar vinnu
hin nýútkomna bók. Þorbjörg lést fyrir nokkrum árum.
Þorbjörg ólst upp í fámennri sveit í Vestur-Skaftafellsýslu í upphafi síð-
ustu aldar. „Hún kynntist vistarbandi af eigin raun á unglingsárunum og
þrátt fyrir lítil efni tókst henni að komast til mennta. Hún nam hjúkrun í
tvö ár á Íslandi, en fór síðan til framhaldsnáms í Danmörku og lauk námi
við Rigshospitalet í Kaupmannahöfn. Varð hún meðal þeirra fyrstu hér á
landi sem sérhæfðu sig í hjúkrun geðsjúkra ... hún giftist þýska málvís-
indamanninum og Íslandsvininum Bruno Schweizer, dr. phil., og fluttist
með honum til Þýskalands – til Diessen í Bæjaralandi, þar sem hún meðal
annars bjó á tímum síðari heimsstyrjaldarinnar. Seinna kom hún aftur til
starfa á Kleppspítalanum. Bruno kom ári síðar til Íslands og var fjölskyld-
an þá saman um sinn, en hann festi ekki yndi hér og fór utan með yngri
soninn Gunnar og var fjölskyldan þá sundruð um skeið því hún og eldri
sonurinn, Helgi, voru eftir hér á landi. Síðar sameinaðist fjölskyldan á
ný og dvaldi þá í Þýskalandi,“ segir í formála höfundar.
FRÁ SKAFTAFELLSSÝSLU TIL ÞÝSKALANDS
Æ
tli fyrsta örugga
bernskuminn-
ingin mín sé
ekki frá því
þegar Sveina
systir fæddist.
Ég var þá á fjórða árinu. Þá var ég
drifin á fætur snemma morguns
og sagt að leika mér í hálsinum
fyrir ofan bæinn, en þar höfðum
við krakkarnir leikvang og lékum
okkur með leggi og kjálka og því-
lík leikföng, sem börn á Íslandi
höfðu leikið sér með frá örófi alda.
Þetta var í áliðnum maí, svo það
væsti ekkert um mig þarna. Ég sá
hvar pabbi lagði á tvo hesta og fór
mikinn frá bænum, og eftir drykk-
langa stund kom hann til baka með
konu í söðlinum. Það var Guðríð-
ur Jónsdóttir, sem var þá á Breiða-
bólstað hjá Bjarna Jenssyni lækni,
en fluttist síðar að Eystri-Tungu í
Landbroti. Ég mátti ekki koma inn
meðan á fæðingunni stóð, en fór
inn til Guðríðar Sigurðardóttur,
sem ég kallaði alltaf austurbæjar-
mömmu, en við börn þeirra Magn-
úsar lék ég mér jafnan.
Ég var á sjötta ári, þegar ég fór
fyrst til kirkju. Það var á hvíta-
sunnu. Það var eina kirkjuferðin
sem við fórum allt árið. Hestarn-
ir voru nú á stundum holdlitlir og
háhryggjaðir á vorin. Ég reið á
skinni og það var teymt undir mér.
Ég man að ég var búin að fá alveg
nóg af því að sitja á henni Bleikku
minni, þegar heim kom. Erindið
var raunar tvíþætt. Sigurður Sig-
urðsson, sem þá bjó í Hæðargarði í
Landbroti með móður sinni, var að
flytja úr sveitinni út í Biskupstung-
ur, bjó reyndar lengst af í Efsta-Dal
í Laugardal. Hann var hálfbróðir
austurbæjarmömmu, samfeðra, og
var mikill vinur pabba. Við fórum
því í leiðinni að Hæðargarði til að
kveðja hann. Þá þurftum við að fara
yfir Skaftárbrúna. Það var í fyrsta
skipti sem ég sá brú. Lifandis ósköp
fannst mér hún mikið furðuverk.
Ég er búin að sjá margar brýr
síðan í mörgum löndum, en engin
þeirra hefur orðið eins eftirminni-
leg og gamla Skaftárbrúin.
Að komast af
Það var indælt að vera í Hálsin-
um. Það var erfitt, en um það var
ekki hugsað. Það var aðeins eitt
sem skipti máli: Að komast af. Að
eiga mat í næsta mál og föt sem
skýldu fyrir mesta kuldanum. Allt
annað var aukaatriði. Við vorum
bláfátæk, en við sultum ekki. Það
var meira en hægt var að segja
um fólk á sumum öðrum bæjum.
Og pabbi mun aldrei hafa þurft
að fá sveitarstyrk. Ég man alltaf
eftir mér hlaupandi um heiðarnar
á eftir kindunum. Pabbi var hald-
inn þeirri áráttu að hann gat ekki
séð kind draga ull, þá var ég alltaf
send af stað. Eldri systir mín var
orðin of stór til að snúast við rollur
og sú yngri of lítil og þar að auki
heilsulítil í uppvextinum.
Ég man sérstaklega eftir því að
einu sinni sá pabbi kind inn undir
Geirlandshrauni sem dró reifið
og ég var send af stað. Ég komst
fyrir hana, en þegar ég kom með
hana fram undir svokallaða Rasta-
gilstorfu þá slapp hún frá mér út
á milli skerja, sem kallað er. Þá
var ég orðin svo móð að ég kast-
aði mér niður og hágrét, svo mér
fannst ég ætla að springa. Ég fór
heim og fékk náttúrlega skamm-
ir, en pabbi hljóp sjálfur og náði
henni uppi í Geirlandshrauni.
Hann átti ekkert af þessum
kindum en gat bara ekki þolað að
kindurnar drægju reyfið og færu
kannski í ullarhaft. Við það gátu þær
særst illa, jafnvel svo að þær misstu
fótinn. Í þá daga var engin girðing
sem hélt fé niðri í lágsveitunum, og
jafnskjótt og snjóa leysti fór það að
sækja í heiðarnar, oft órúið.
En afskiptin af fénu voru ekki
öll svona. Ég á líka hugljúfar
Óttinn var harður húsbóndi
Bókin Í ríki óttans – Örlagasaga hjúkrunarkonunnar Þorbjargar Jónsdóttur Schweizer er nýkomin út. Í henni segir Þorbjörg
frá æsku sinni, starfsferli og upplifuninni af stríðsárunum. Magnús Bjarnfreðsson sjónvarps- og fréttamaður skráði söguna.
Fréttablaðið grípur hér niður á tveimur stöðum í bókinni sem gefin er út af bókaútgáfunni Hólum.
ÞORBJÖRG JÓNSDÓTTIR SCHWEIZER
Ólst upp í Vestur-Skaftafellssýslu en fór
víða á ævi sinni.
Í DIESSEN Bruno og Þorbjörg í Diessen. Í UPPHAFI STRÍÐSINS Bruno, Anny, Þorbjörg og Leo sonur Bruno.
verk, þá var það ekki herinn sem
borgaði honum launin fyrir það,
heldur hin illræmda Ahnenerbe.
Ahnenerbe var vísindastofnun nas-
ista, sem vissulega sinnti ýmsum
gagnlegum málum, en hún sá líka
um germaniseringuna, þjóðern-
ishreinsunina, sem nasistar töldu
auðvitað hin merkustu vísindi.
Þar með voru gyðinga ofsóknirnar.
Forschungstätte für Germanen-
kunde hét stofnunin sem Bruno
vann fyrir og hann var titlaður
deildarstjóri.
Þessi frelsun frá vígstöðvun-
um, sem við vissulega fögnuðum
öll, varð þess vegna um leið ávís-
un á tortryggni og óvild, eins og
við fengum ríkulega að kenna á
eftir stríðið. Það eitt að hafa verið
á launaskrá hjá Ahnenerbe var nóg
til þess að lenda á svörtum lista
áratugum saman. Þannig urðu
það hin meinlegu örlög mannsins
sem ég giftist til að bjarga undan
nasistum, að hann var hundelt-
ur eftir stríðið fyrir það að hafa
þegið laun hjá einni illræmdustu
stofnun þeirra við raunveruleg
menningarstörf. Raunar veit ég að
það voru fleiri en Bruno sem fengu
þarna vinnu, þótt þeir væru and-
vígir nasistum. Það voru þá menn
sem sköruðu fram úr og þeir töldu
réttlætanlegt að hafa á launum.
En þeir réðu engu, það var ekkert
mark tekið á þeim. Það eina sem
þeir höfðu upp úr þessu var að þeir
voru ekki sendir á vígvellina, en
fóru á svartan lista. Þeir voru sem
sagt á honum fyrir stríð, í stríð-
inu og eftir stríð. Fyrir stríð og í
því fyrir að vera andvígir nasist-
um, eftir stríðið fyrir að hafa unnið
hjá Ahnenerbe. Svona getur lífið á
stundum verið öfugsnúið.
Nasistar gátu snobbað mikið fyrir
menningunni, einkum ef unnt
var að tengja hana þjóðrembu.
Þeir vildu sýna menningaráhuga sinn með því
að láta skrá þessar mállýskur.